Biblia
| ||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
Nowy Testament | |||
|---|---|---|---|
 | |||
| |||
| |||
| |||
| Portal • Kategoria | |||
Zwój Tory w języku hebrajskim
Starożytny fragment manuskryptu Septuaginty oznaczany jako LXXVTS 10a (zwój Proroków mniejszych) ok. I wieku p.n.e.
Rękopis Wulgaty z 1407 r. do czytania na głos w klasztorze
Biblia Gutenberga pierwsza książka drukowana przy użyciu ruchomej czcionki
Fragment hebrajskiego tekstu Księgi Wyjścia rozdz. 20 (Dziesięć Przykazań)
Pierwsza strona Ewangelii Jana z Biblii Johna Wyclifa (XIV wiek)
Fragment Ewangelii Łukasza w Kodeksie Aleksandryjskim z V wieku
Kopia cyfrowa XIX-wiecznej reprodukcji karty z Biblii Królowej Zofii (1455)
Strona tytułowa pierwszego wydania Biblii Wujka
Strona tytułowa Biblii gdańskiej
Biblia, Pismo Święte (z greckiego βιβλίον, biblion – zwój papirusu, księga, l.m. βιβλία, biblia – księgi) – zbiór ksiąg, spisanych pierwotnie w językach hebrajskim, aramejskim i w greckim (w formie koinè (gr. κοινὴ), uznawanych przez żydów i chrześcijan za natchnione przez Boga.
Biblia i poszczególne jej części posiadają odmienne znaczenie religijne dla różnych wyznań. Na chrześcijańską Biblię składają się Stary Testament i Nowy Testament.
Biblia hebrajska – Tanach – obejmuje księgi Starego Testamentu. Poszczególne odłamy i tradycje chrześcijańskie mają nieco inny kanon ksiąg świętych.
Spis treści
1 Kanon
1.1 Stary Testament
1.2 Nowy Testament
2 Podział na rozdziały
3 Historyczność Biblii
4 Przekłady Biblii
5 Znaczenie Biblii
6 Zakaz posiadania i czytania Biblii
6.1 Katolicyzm
6.2 Zakazy współczesne
7 Zobacz też
8 Uwagi
9 Przypisy
10 Linki zewnętrzne
10.1 Treść Biblii
10.2 Serwisy poświęcone Biblii
Kanon |
Do IV wieku n.e. nie było powszechnie przyjmowanego kanonu Biblii. Lokalne kościoły, jak i poszczególne regiony, miały do niego własne podejście. Na Wschodzie odrzucano Apokalipsę, na Zachodzie – List do Hebrajczyków, a do pism kanonicznych zaliczano np. List Barnaby[1]. Kościół Syryjski początkowo uznawał 22 księgi. W innych wspólnotach czytano Diatessaron, Pasterz Hermasa, Apokalipsę Piotra i inne pisma uznawane przez innych za apokryficzne. Jedne z pierwszych wzmianek o przyjętym w starożytnym Kościele zestawie ksiąg kanonicznych pojawiają się w zachowanych pismach autorów chrześcijańskich IV wieku, m.in. św. Atanazego, św. Augustyna, św. Hieronima, św. Rufina. W tym też okresie podejmowano próby sformalizowania tradycyjnego wykazu, m.in. na lokalnych synodach w Hipponie w 393 roku i w Kartaginie w 397 roku. Kanon przyjął swoją ostateczną formę w Kościele rzymskokatolickim na Soborze Trydenckim 8 kwietnia 1546 roku[2]. Kościół Wschodni uznał postanowienia synodów z Hippony i Kartaginy za wiążące na synodzie trullańskim. W późniejszym czasie przyjął inny, obszerniejszy zestaw, który zmieniano na przestrzeni wieków. Kościoły prawosławne zadecydowały o zawartości swojej Biblii w 1672 r. na synodzie w Jerozolimie. Włączyły one do niej większość ksiąg „deuterokanonicznych”. Święty Synod wschodniego Kościoła prawosławnego zwołany w 1950 r. dodał do niej Trzecią Księgę Machabejską, Czwartą Księgę Machabejską (w apendyksie) i Psalm 151[2]. Różnice pomiędzy kanonem przyjętym przez Kościoły Wschodnie a funkcjonującym w Kościele Zachodnim istnieją do dzisiaj.
Protestancki kanon jest identyczny z kanonem zawartym w Prologus Galeatus św. Hieronima.
Księgi starotestamentalne, które nie wchodzą w skład kanonu hebrajskiego, a zaliczają się do katolickiego, katolicy i prawosławni nazywają księgami deuterokanonicznymi. Przez judaistów i protestantów są uważane za apokryfy.
Stary Testament |
Na Stary Testament składa się, w zależności od uznawanego kanonu:
- 39 ksiąg – kanon hebrajski, uznawany przez żydów i wyznania protestanckie. Starożytny, tradycyjny kanon żydowski wymienia znanych obecnie 39 ksiąg natchnionych, jednak wylicza 24 lub 22 księgi, łącząc niektóre obecnie znane księgi. To drugie zestawienie wymieniające 22 księgi, łącząc Księgę Rut z Księgą Sędziów oraz Lamentacje (Treny) z Księgą Jeremiasza, uzyskuje liczbę ksiąg równą liczbie liter w alfabecie hebrajskim;
- 46 ksiąg – kanon katolicki (lub 47 jeśli za odrębną księgę uznać List Jeremiasza, który w wydaniach katolickich stanowi 6 rozdział Księgi Barucha);
- 49 ksiąg – kanon prawosławny (lub więcej, w zależności od lokalnego kultu – prawosławni uznają wszystkie księgi, które pojawiły się w Biblii greckiej – Septuagincie).
Księgi Starego Testamentu powstawały według różnych współczesnych badaczy w okresie od XII do II wieku p.n.e. Krytyka tradycjonalistyczna uważa jednak, że powstawały one wcześniej, począwszy od XIII, a nawet XV wieku p.n.e.
Treścią Starego Testamentu jest historia i dziedzictwo kulturowe i religijne narodu izraelskiego. Zostały one pierwotnie spisane w języku hebrajskim i aramejskim.
Księgi Starego Testamentu chrześcijanie dzielą na:
- księgi historyczne;
- księgi profetyczne;
- księgi dydaktyczne.
Według innego podziału, mającego korzenie w judaizmie, są to: Pięcioksiąg Mojżeszowy (hebr. Tora), Prorocy (hebr. Newiim) i Pisma (hebr. Ketuwim).
Dla judaizmu najważniejsza jest najstarsza część Biblii – Pięcioksiąg Mojżeszowy, który opisuje powstanie świata, losy Żydów od czasów Abrahama aż do powrotu z Egiptu do ziemi Kanaan, oraz – co dla żydów jest najważniejsze – podstawowe zasady judaizmu, od sposobu sprawowania kultu i obchodzenia świąt, po szczegółowe zasady odżywiania się i ubioru. Na Pięcioksiąg składają się księgi:
Rodzaju;
Wyjścia;
Kapłańska;
Liczb;
Powtórzonego Prawa.
Dla judaizmu święte są także wszystkie pozostałe księgi Starego Testamentu. Są to oprócz Tory:
- Księgi proroków – w nich zawarte są wszystkie kolejne proroctwa, czyli zgodnie z tradycją treści, które prorocy na zlecenie Boga przekazywali wiernym. Często znajdują się tam również opisy dziejów poszczególnych proroków:
Jozuego;
Sędziów;- Samuela (1 i 2 jako jedna księga);
- Królów (1 i 2 jako jedna księga);
Izajasza;
Jeremiasza;
Ezechiela;- Dwunastu proroków (Ozeasza, Joela, Amosa, Abdiasza, Jonasza, Micheasza, Nahuma, Habakuka, Sofoniasza, Aggeusza, Zachariasza, Malachiasza).
- Księgi hagiograficzne – dzielą się one na dzieła poetyckie, będące zbiorami pieśni, przysłów, kazań i poematów, które uznano za święte, oraz księgi o charakterze historyczno-legendarnym, opisujące dzieje osób, które były dla żydów ważne ze względów religijnych, ale nie zostały uznane za proroków:
Psalmów;
Przysłów;
Hioba;
Pieśń nad pieśniami;
Rut;
Lamentacje Jeremiasza (Treny);
Księga Koheleta (Eklezjastesa, Kaznodziei);
Estery;
Daniela;
Ezdrasza z Nehemiasza;- Kronik (1 i 2 jako jedna księga).
Nowy Testament |
Dla chrześcijan, uznających świętość Starego Testamentu, podstawowe znaczenie ma również Nowy Testament, spisany w języku greckim, przynajmniej w decydującej części, w drugiej połowie I wieku n.e.[3] Treścią Nowego Testamentu jest ewangelia, czyli „Dobra Nowina”, o królestwie Bożym i o zbawieniu głoszona przez Jezusa Chrystusa i jego uczniów, a także dzieje pierwszych gmin chrześcijańskich.
Judaizm i islam nie uznają Nowego Testamentu za pisma święte, chociaż islam uważa Jezusa Chrystusa za proroka, a Koran powtarza niektóre opisy Ewangelii.
Nowy Testament składa się z 27 ksiąg:
- Cztery Ewangelie – zapis życia i nauczania Jezusa Chrystusa:
- w tym trzy Ewangelie synoptyczne:
Ewangelia Mateusza,
Ewangelia Marka,
Ewangelia Łukasza,
- oraz
Ewangelia Jana;
- w tym trzy Ewangelie synoptyczne:
Dzieje Apostolskie – księga opisująca początki Kościoła, po wniebowstąpieniu Jezusa, ukazane na tle działalności niektórych apostołów (św. Piotr, św. Paweł, św. Jakub Starszy i Młodszy);- księgi dydaktyczne – zbiór listów pisanych przez apostołów:
- 13 listów Pawła z Tarsu;
List do Hebrajczyków (powstały prawdopodobnie w środowisku Pawłowym, skierowany do jednej z gmin judeochrześcijańskich, prawdopodobnie w Jerozolimie);- 7 listów powszechnych (św. Jakuba, 1 i 2 św. Piotra, 1, 2 i 3 św. Jana, św. Judy Tadeusza);
Apokalipsa, zwana też Objawieniem świętego Jana – księga prorocka.
Podział na rozdziały |
Podział ksiąg Biblii na rozdziały został dokonany w XII w., a wersety zostały ponumerowane w XVI w. Ułatwiają wskazanie odpowiedniego miejsca w Biblii, której księgi oznaczone są umownymi skrótami (sigla).
Przykładowo:
- 2 Sm 10,5 = Druga Księga Samuela, rozdział 10, werset 5;
- Mt 25, 31-46 = Ewangelia według św. Mateusza, rozdział 25, wersety od 31 do 46[4].
Wersja katolicka Biblii posiada łącznie 1261 rozdziałów.
Historyczność Biblii |
Badaniem Biblii zajmuje się biblistyka.
Obecnie większość ksiąg Starego Testamentu uznaje się za dzieła złożone (powstałe w obecnej formie z dzieł więcej niż jednego autora, m.in. tzw. teoria źródeł), które poprzedzała tradycja ustna i proces redakcji. W niektórych księgach Starego Testamentu występują wyraźne nawiązania do literatury Bliskiego Wschodu, np. w opisie powstania świata albo w treści psalmów i ksiąg mądrościowych.
Najstarsze partie Starego Testamentu (np. Wj 15,21) powstały około X wieku p.n.e., najnowsze pochodzą z II lub nawet I wieku p.n.e. (Księga Daniela)[5]. Według Alberta de Pury i Antoona Schoorsa działalność piśmiennicza na szerszą skalę zaczęła się w Izraelu i Judzie w latach 750–680 p.n.e.[6] Rosnąca liczba badaczy datuje spisanie większości Starego Testamentu na okres panowania perskiego, pomiędzy 539 p.n.e. a 330 p.n.e.[7]
Zgodność ksiąg Starego Testamentu z wydarzeniami zależy od ich gatunku literackiego. Odkrycia archeologiczne, jak też badanie stylu literackiego tzw. ksiąg historycznych (np. Ksiąg Samuela i Królewskich) potwierdzają ich wczesne pochodzenie i wartość jako źródła historycznego[8]. Z kolei niektóre księgi mądrościowe np. Księga Rut mają charakter midraszy i luźny związek z rzeczywistymi zdarzeniami. Według Gerharda von Rada piśmiennictwo historyczne starożytnego Izraela różni się charakterem od współczesnego naukowego sposobu opisywania historii. O ile współczesna historiografia dąży do przekazania jedynie informacji krytycznie zweryfikowanych, o tyle relacja ksiąg biblijnych jest obrazem kerygmatycznym, który ma na celu maksymalizację treści teologicznej. Izrael w opisie historii posługuje się środkami właściwymi dla starożytności, w których nie sposób odróżnić faktów historycznych od uduchowionych interpretacji. Dlatego biblijny obraz historii może znacząco różnić się od podawanego przez współczesną naukę. Nie oznacza to jednak, że starotestamentowa wizja historii Izraela jest pozbawiona wartości – przeciwnie, wypływa ona z głębi historycznego doświadczenia niedostępnego dla krytycznych badań historycznych. Von Rad uważa, że biblijne piśmiennictwo historyczne ma charakter poetycki, przy czym poezję traktuje – za Wilhelmem Diltheyem – nie tylko jako środek artystyczny, ale pewien zmysł rozumienia rzeczywistości. Jako przykład obrazu kerygmatycznego podaje pewne epizody z historii patriarchów, które, jego zdaniem, opisują pewne historyczne doświadczenia zbiorowości mówiąc o jednostce[9].
Nowy Testament powstał w I wieku. Według większości współczesnych chronologii do najstarszych fragmentów Nowego Testamentu należą Listy Pawła z Tarsu. Dzieje Apostolskie i Apokalipsa są dziełami późniejszymi. Dzieje Apostolskie mogły zostać spisane po opisanych tam wydarzeniach (po 60 roku n.e.), ale współczesna krytyka biblijna przesuwa je na lata 80–90. Apokalipsa zwykle jest datowana na rok 96.
W debacie na temat historyczności Jezusa Chrystusa powoływano się zarówno na świadectwo Nowego Testamentu, jak i na źródła pochodzące od pisarzy starożytnych (między innymi Józefa Flawiusza, Tacyta i Swetoniusza) lub inne tradycje chrześcijańskie[potrzebny przypis].
Przekłady Biblii |
Biblia była tłumaczona już w starożytności. Pierwsze przekłady Starego Testamentu dokonywane w III wieku p.n.e. służyły Żydom mieszkającym poza Palestyną, jak też prozelitom (poganom nawracającym się na judaizm). Powstała wtedy Septuaginta, przekład z hebrajskiego na grecki, powstały w diasporze aleksandryjskiej. Ponadto, z racji tego, że po powrocie z wygnania babilońskiego w 538 roku p.n.e., językiem powszechnie stosowanym przez Żydów stał się aramejski, dokonywano przekładów ksiąg biblijnych na ten język.
Tak powstawały targumy, które były nie tyle dosłownym tłumaczeniem Biblii, lecz dość swobodną parafrazą, wraz z dodatkowymi wyjaśnieniami.
Po powstaniu chrześcijaństwa standardowym przekładem całej Biblii na łacinę, używanym w liturgii stała się Wulgata, przetłumaczona przez Hieronima w latach 382–406. Od II do VII wieku dokonano wielu innych translacji m.in. na język syryjski (Peszitta), koptyjski, etiopski, gocki, ormiański, gruziński, perski, nubijski i arabski. W IX wieku na język staro-cerkiewno-słowiański przekładu dokonali Cyryl i Metody.
W średniowieczu oficjalną wersją kościelną Biblii była Wulgata. Do roku 1500 ukazały się dziewięćdziesiąt cztery wydania całego Pisma Świętego w przekładzie św. Hieronima[10]. Wśród tych edycji pięćdziesiąt siedem pochodziło z terenów niemieckojęzycznych. We Włoszech wydrukowano dwadzieścia siedem wydań całego Pisma Świętego, w tym dwadzieścia dwa w Wenecji. We Francji wytłoczono dziesięć edycji Wulgaty[11]. Zakładając, że drukowano po 500 egzemplarzy na edycję, w samym XV wieku powstało 47 tys. sztuk Wulgaty[12].
Oblicza się, że w samych Niemczech do pojawienia się tłumaczeń Lutra (1522) ogłoszono drukiem 8–10 tys. egzemplarzy Biblii po niemiecku[13]. Powstało również ok. 1000 sztuk Biblii po czesku i katalońsku. Ogólnie w XV wieku wydrukowano ok. 15,5 tys. egzemplarzy Biblii w językach narodowych[14].
W latach reformacji Biblię (Wulgatę) zaczęto jeszcze powszechniej przekładać na języki narodowe. W tym też okresie pojawiło się zainteresowanie tłumaczeniem Biblii nie z łaciny, lecz z języków oryginału. W świecie anglosaskim najpopularniejsza stała się protestancka Biblia Króla Jakuba, oparta na językach oryginału, charakteryzująca się dosłownością przy zachowaniu pięknego języka.
Pierwszym zachowanym polskim przekładem był pochodzący z pierwszej połowy XV wieku Psałterz floriański. Pierwszym kompletnym tłumaczeniem Biblii z języków oryginału na język polski była Biblia brzeska z 1563 r. Kościół katolicki w Polsce, aż do XX wieku korzystał z przełożonej z Wulgaty Biblii Jakuba Wujka (1599), dla protestantów głównym źródłem była Biblia gdańska (1632).
Druga połowa XX wieku przyniosła kilkanaście przekładów bezpośrednio z języków oryginału. Wśród katolików najbardziej popularna jest wydana w 1965 Biblia Tysiąclecia, pierwszy polski katolicki przekład całej Biblii z języków oryginału, która stała się oficjalnym przekładem liturgicznym. Polscy protestanci korzystają najczęściej z Biblii warszawskiej.
Według danych Wycliffe Global Alliance z 1 października 2017 roku cała Biblia jest dostępna w 670 językach – są one językami ojczystymi dla około 5,371 miliarda ludzi. Sam Nowy Testament przetłumaczono na kolejne 1521 języków, którymi posługuje się dalsze 658 mln osób, a co najmniej jedną księgę biblijną – dodatkowo na 1121, których używa kolejne 398 mln ludzi. Nie było w tym czasie natomiast przekładów w językach ojczystych dla 220 mln ludzi, posługujących się 3787 językami. Oznacza to, że całość lub część Biblii jest dostępna w sumie w 3312 językach, będących językami ojczystymi blisko 96,7% ludności świata[a][15][16].
Znaczenie Biblii |
- Biblia to jeden z głównych filarów kultury europejskiej,
- jest uważana przez wierzących za świętą,
- jest nośnikiem idei i zasad moralnych, kształtującym wzory postaw życiowych,
- ma w niej swe początki wiele gatunków literackich (hymn, przypowieść, pieśń, psalm, list);
- biblijne wątki, tematy, postacie, symbole mają swe stałe miejsce w sztuce;
- jest źródłem związków frazeologicznych,
- jest cennym źródłem historycznym.
Zakaz posiadania i czytania Biblii |
Katolicyzm |
Do XI wieku tłumaczono i kopiowano księgi Pisma Świętego bez ingerencji ze strony Magisterium Kościoła. Wprowadzono ograniczenia pod koniec XII i w XIII wieku w związku z pojawiającymi się ruchami katarów, waldensów i albigensów. Kościół katolicki nigdy nie zakazał czytania Biblii w ogóle. Intencją prawodawców kościelnych i świeckich było uchronienie wiernych przed heretyckim wykładem ksiąg świętych[17].
W XV wieku, po wynalezieniu druku, pojawiło się wiele wydań Biblii po łacinie oraz w językach narodowych. Początkowo edytorstwo biblijne nie było regulowane żadnymi przepisami Kościoła. Jednak wkrótce stwierdzono, że drukowanie może stać się niebezpiecznym narzędziem propagowania herezji, dlatego zaczęto wprowadzać cenzurę ksiąg przeznaczonych do wydania[17].
Jedyne, obejmujące całą wspólnotę Kościoła, ograniczenia w korzystaniu Pisma Świętego, dotyczyły przekładów niekatolickich – nigdy nie ograniczano korzystania z Biblii w językach oryginału ani w przekładzie łacińskim[18]. Pojawiały się natomiast zakazy lokalne, związane m.in. z aktualnie panującą na danym terenie herezją. Zakaz taki wydał dla diecezji wchodzących w skład metropolii Narbonne synod prowincjonalny w Tuluzie (1229 r.) i obejmował on zarówno wersję łacińską, jak i przekłady na języki narodowe. Dozwolone było posiadanie brewiarzy i psałterzy, wydanych w języku łacińskim[19][20].
Tłumacze Biblii na języki narodowe, o ile można ich było zidentyfikować, byli ekskomunikowani i karani. Taki los spotkał m.in. Williama Tyndale, pierwszego tłumacza Biblii na język angielski z języków oryginału, który został spalony na stosie[21]. Penalizacja tłumaczenia i prywatnego posiadania oraz prywatnej lektury Biblii była wielokrotnie powtarzana i stosowana z różnym nasileniem w różnych częściach Europy. Np. w 1414 roku czytanie angielskich przekładów Biblii było zabronione pod karą śmierci oraz utratą przez krewnych praw do dziedziczenia ziemi, bydła i innych dóbr osoby winnej czytania Biblii[22].
W 1527 roku teologowie z Sorbony, potępiając naukę Erazma, nawołującego do powszechnego czytania Pisma Świętego, oświadczyli, że Kościół katolicki nie zabrania czytania Biblii w ogóle, ale wprowadza ograniczenia wobec tych, dla których taka lektura mogłaby się stać powodem popadnięcia w herezję. Wolno było czytać Pismo Święte, ale zawsze z prawowiernym wyjaśnieniem, które odpowiadałoby poziomowi intelektualnemu czytelników[23].
Jedynym oficjalnym i uznawanym na mocy decyzji Soboru Trydenckiego tekstem Pisma Świętego była łacińska Wulgata[24]. Kościół katolicki wielokrotnie potępiał tłumaczenie Biblii na języki narodowe (o ile nie odbywały się za oficjalnym zezwoleniem) i jej rozpowszechnianie, a także działalność towarzystw biblijnych:
- list apostolski Magno et acerbo Piusa VII z dnia 3 września 1816 roku do arcybiskupa Mohylewa
encyklika Ubi primum Leona XII z dnia 5 maja 1824 roku- encyklika Traditi humilitati Piusa VIII z dnia 24 maja 1829 roku
- encyklika Qui pluribus Piusa IX z dnia 9 listopada 1846 roku
- alokucja Singulari quadam Piusa IX z dnia 9 grudnia 1854 roku
syllabus błędów dołączony do encykliki Quanta cura Piusa IX z dnia 8 grudnia 1864 roku
Leon XIII wydał 25 stycznia 1897 roku wykaz ksiąg zakazanych – Index librorum prohibitorum i w nim figuruje także Biblia, jeżeli tłumaczona jest na język ojczysty bez imprimatur władz kościelnych[25].
Zakazy współczesne |
Obecnie (w 2016) posiadanie, rozpowszechnianie Biblii jest ograniczone jedynie w niektórych państwach tradycyjnie niechrześcijańskich, w których prawo do wolności religijnej nie jest w pełni gwarantowane. Najbardziej rygorystyczne sankcje obowiązują w Uzbekistanie, Korei Północnej, Arabii Saudyjskiej oraz na Malediwach, gdzie samo posiadanie Biblii jest zabronione prawem[26][27][28][29]. Oprócz tego w Libii oraz w Maroku zakazane jest posiadanie Biblii w języku arabskim[28].
Zobacz też |
Teksty źródłowe w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach
Definicje słownikowe w Wikisłowniku- chrześcijaństwo
- zwoje z Qumran
- Koran
Uwagi |
↑ Dokładniej 6427 mln z 6647 mln daje 96,69%.
Przypisy |
↑ Jacob Kremer, Czytać Biblię, ale jak? Krótki wstęp do lektury Pisma Świętego, Wydawnictwo Towarzystwa Naukowego Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 1988, s. 19.
↑ ab Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego. Komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek, red. W. Chrostowski, Warszawa 2001, s. 177. ISBN 83-7192-122-5
↑ Jürgen Roloff: Wprowadzenie do Nowego Testamentu. Verbinum, 2008, s. 13. ISBN 978-83-7192-376-0.
↑ Anna Świderkówna, Rozmowy o Biblii, Wstęp.
↑ Stary Testament. W: Paul Achtemeier (red. naukowa): Encyklopedia Biblijna. Wyd. trzecie poprawione. Warszawa: Oficyna Wydawnicza "Vocatio", 2004, s. 1137-1138, seria: Prymasowska Seria Biblijna. ISBN 83-7146-213-1. (pol.)
↑ Antoon Schoors: The Kingdoms of Israel and Judah in the Eighth and Seventh Centuries B.C.E.. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2013, s. 149, seria: Biblical Encyclopedia. ISBN 978-1-58983-264-0.
↑ Erhard S. Gerstenberger: Israel in the Persian Period: The Fifth and Fourth Centuries B.C.E.. Atlanta: Society of Biblical Literature, 2011, s. 276, seria: Biblical Encyclopedia. ISBN 978-1-58983-265-7.
↑ Witold Tyloch: Dzieje ksiąg Starego Testamentu. Warszawa: Książka i Wiedza, 1985, s. 131. ISBN 83-05-11372-8.
↑ Gerhard von Rad: Teologia Starego Testamentu. Warszawa: Instytut Wydawniczy PAX, 1986, s. 94–97. ISBN 83-211-0711-7.
↑ Gesamtkatalog der Wiegendrucke, t. 1-7, Leipzig 1925–1938, t. 8-, Stuttgart 1970-, 4201-4294.
↑ L. Hain, Repertorium biblographicum in quo libri omnes ab arte typographica inventa usque ad annum MD, t. 1-2, Stuttgart 1826–1838 wymienia 109 edycji, ale niektóre z nich są obecnie nieznane. Nieznacznie różniące się dane podaje CHB III, s. 417.
↑ The Cambridge History of the Bible, t. 3, red. S.L. Greenslade, London 1963, s. 421.
↑ The Cambridge History of the Bible, t. 3, red. S.L. Greenslade, London 1963, s. 423.
↑ Gesamtkatalog der Wiegendrucke, t. 1-7, Leipzig 1925–1938, t. 8-, Stuttgart 1970-, 4295-4309.
↑ Scripture & Language Statistics 2017 (ang.). Wycliffe International. [dostęp 2017-12-11].
↑ 2017 Bible Translation Statistics FAQ: Going Deeper (ang.). Wycliffe International. [dostęp 2017-12-11].
↑ ab Ks. Rajmund Pietkiewicz: Czy Kościół katolicki zabraniał czytania Biblii?. [dostęp 2014-05-10].
↑ o.Jacek Salij, Pytania nieobojętne: Czy Kościół zakazywał czytania Pisma Świętego?
↑ Facts and Documents illustrative of the history, doctrine and rites, of the ancient Albigenses & Waldenses, London, Rivington, 1832, s. 194.
↑ Giovanni Domenico Mansi, Sacrorum Conciliorum Nova Amplissima Collectio, Vol. 23, Wenecja 1779, kol. 191–204; por. Walter Wakefield, Heresy, Crusade and Inquisition in Southern France, 1100–1250, University of California Press, Berkeley and Los Angeles 1974, s. 136; Malcolm Barber, Katarzy, PIW, Warszawa 2005, s. 119
↑ R.W. Dixon: History of the Church of England Vol. I, s. 521
↑ Philip Schaff, History of the Christian Church, vol. VI, s.344.
↑ A. Szlagowski, Wstęp ogólny historyczno-krytyczny do Pisma Świętego, t. 2, Warszawa 1908, s. 297.
↑ Benedykt XVI, Katechezy o Ojcach Kościoła, Wydawnictwo M, Kraków 2008, s. 125.
↑ Jan Grodzicki, Kościół dogmatów i tradycji 1963.
↑ Informacje praktyczne o Arabii Saudyjskiej
↑ Bibles, Crucifixes Not Allowed into Saudi Arabia „Christianity Today” 16 August 2007.
↑ ab 6 countries where owning a Bible is dangerous | Christian News on Christian Today, www.christiantoday.com [dostęp 2016-09-19] .
↑ North Korea Worst Christian Persecutor – Open Doors’ World Watch List Reveals | Christian News on Christian Today
Linki zewnętrzne |
Treść Biblii |
Codex Sinaiticus (Kodeks Synajski) – reprint najstarszego znanego egzemplarza całej Biblii w języku greckim, z połowy IV wieku n.e.
Biblia Internetowa – 101 przekładów Pisma Świętego w 23 językach, w tym 11 w języku polskim, oraz wersje w grece i hebrajskim. Księgi protokanoniczne, deuterokanoniczne i apokryfy.
Biblia 2000 – tekst Biblii w głównych polskich przekładach oraz Wulgata i Septuaginta.
Bible Gateway (ang.) – teksty przekładów anglojęzycznych.
Wordproject – Biblia audio język polski.
Serwisy poświęcone Biblii |
- Baza artykułów biblistyki polskiej
Kontrola autorytatywna (święte księgi):
VIAF: 174429434
LCCN: sh85013576, n00020514
GND: 4006406-2
NDL: 00570431
BnF: 12008248x
SUDOC: 028198654
NKC: unn2006374667
- WorldCat
