Jfyhkgu

Ten artykuł dotyczy miasta. Zobacz też: Bydgoszcz – osada w woj. pomorskim oraz Bydgoszcz – album zespołu Variété.

Bydgoszcz
— miasto na prawach powiatu —
Opera Nova, Brda w centrum miasta, pomnik Łuczniczki, ulica Jagiellońska
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	kujawsko-pomorskie
Aglomeracja	bydgosko-toruńska
Data założenia	1038 (gród)
Prawa miejskie	19 kwietnia 1346 (Kazimierz Wielki)
Prezydent	Rafał Bruski
Powierzchnia	175,98[1] km²
Wysokość	28-107 m n.p.m.
Populacja (31.12.2017) • liczba ludności • gęstość	352 313[2] 2017,2 os./km²
Strefa numeracyjna	52
Kod pocztowy	od 85-001 do 85-950
Tablice rejestracyjne	CB
Położenie na mapie województwa kujawsko-pomorskiego Bydgoszcz
Położenie na mapie Polski Bydgoszcz
53°07′30″N 18°00′40″E/53,125000 18,011111
TERC (TERYT)	0461011
SIMC	0928363
Hasło promocyjne: Bądź moim gościem; Bydgoszcz od pierwszego wejrzenia[3]
Urząd miejski ul. Jezuicka 1 85-102 Bydgoszcz
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Wiadomości w Wikinews
Cytaty w Wikicytatach
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Zobacz w indeksie Słownika geograficznego Królestwa Polskiego hasło Bydgoszcz

Ten artykuł jest częścią cyklu artykułów o Bydgoszczy

Warunki naturalne Klimat Bydgoski Węzeł Wodny Parki i tereny leśne Leśny Park Kultury i Wypoczynku Ochrona & Pomniki przyrody Podział administracyjny Rozwój przestrzenny Ludność Burmistrzowie i prezydenci Honorowi obywatele & Ludzie Historia Kalendarium historyczne: do 1945 & od 1945 Historia (religia) & (kultura) Historia (węzeł wodny) & (kolej) Turystyka Zabytki Stare Miasto & Śródmieście Wyspa Młyńska Pomniki i rzeźby Trasy turystyczne Gospodarka Park Przemysłowo-Technologiczny Hotele Transport Mosty & Kolej & Port lotniczy Kultura Muzyka & Kina & Muzea Chóry & Orkiestry & Kluby Festiwale i przeglądy Media Edukacja & Uczelnie Opieka zdrowotna Religia Kościoły & Cmentarze Sport Wojsko Współpraca zagraniczna

Portal Bydgoszcz

Bydgoszcz (łac. Bidgostia^[4], niem. Bromberg) – miasto na prawach powiatu w północnej Polsce, siedziba wojewody i jednostek mu podporządkowanych oraz największe miasto województwa kujawsko-pomorskiego^[5]. Położone na styku czterech makroregionów Pojezierzy Południowobałtyckich, nad rzeką Brdą i Kanałem Bydgoskim, od wschodu graniczy z Wisłą, która poprzez Przełom Fordoński zwraca się ku Morzu Bałtyckiemu.

Bydgoszcz jest jednym z największych miast w Polsce, zajmuje 8. miejsce pod względem liczby ludności, która w 2017 roku wynosiła 352 313 mieszkańców^[6], oraz 11. pod względem powierzchni (176 km²)^[a]. Jest dużym ośrodkiem przemysłu, handlu i logistyki oraz węzłem drogowym, kolejowym i żeglugi śródlądowej. Na terenie miasta jest zlokalizowany Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego oraz port rzeczny. Bydgoszcz jest jednym z głównych krajowych ośrodków branży IT oraz usług dla biznesu Business Process Outsourcing/Share Service Center^[7]. W Bydgoskim Parku Przemysłowo-Technologicznym działa Pomorska Specjalna Strefa Ekonomiczna^[8].

Bydgoszcz to także ośrodek akademicki, naukowy i kulturalny. W 15 szkołach wyższych studiuje ok. 35 tys. osób^[9]. Działają m.in.: opera, filharmonia, teatry, kina, muzea, galerie sztuki, orkiestry i zespoły muzyczne, rocznie odbywa się ok. 100 przeglądów i festiwali kulturalnych. Atrakcyjność turystyczną Bydgoszczy oprócz zabytków podkreśla oryginalne nabrzeże od strony rzek i kanałów, Wyspa Młyńska oraz bogactwo architektury z okresu belle epoque. Od 2010 światowe witryny turystyczne polecają Bydgoszcz wśród grona 10 najlepszych celów podróży w Polsce^{[10][11][12][13][14]}. W mieście zlokalizowany jest duży garnizon wojskowy oraz siedziby większości instytucji NATO obecnych w Polsce^[15]. Bydgoszcz jest także siedzibą diecezji kościoła rzymskokatolickiego, członkiem Unii Metropolii Polskich, Eurocities, Stowarzyszenia Miast Króla Kazimierza Wielkiego, siedzibą 8 konsulatów honorowych.

Bydgoszcz wraz z powiatem bydgoskim i otaczającymi gminami tworzy aglomerację (Bydgoski Obszar Funkcjonalny), zamieszkałą przez ok. 600 tys. osób. Miasto wyróżniają m.in. Bydgoski Węzeł Wodny oraz największy w Polsce Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Otaczają je duże kompleksy leśne: Puszcza Bydgoska od południa i Bory Tucholskie od północy. Z uwagi na dogodne warunki naturalne i szkoleniowe (Brda, tor regatowy, infrastruktura wodna, Bydgostia i inne kluby) miasto uchodzi za „stolicę polskiego wioślarstwa”^[16][17] Od 1928 sportowcy bydgoscy (głównie wioślarze i kajakarze) zdobyli 29 medali, co stanowi 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Od 1999 odbywa się w Bydgoszczy szereg międzynarodowych imprez sportowych, których bazę stanowią m.in. stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka oraz hala sportowo-widowiskowa Łuczniczka.

Miasto królewskie lokowane w 1346 roku położone było w XVI wieku w województwie inowrocławskim^[18]. W XIX wieku Bydgoszcz była siedzibą władz departamentu bydgoskiego, rejencji bydgoskiej, a od 1945 województwa bydgoskiego. Patronami miasta są biskupi: św. Marcin i św. Mikołaj. Świętem miasta jest 19 kwietnia, dla upamiętnienia nadania Bydgoszczy praw miejskich w 1346 roku^[19]. Historyczne centrum miasta (Stary Rynek) znajduje się dokładnie na 18. południku długości geograficznej wschodniej.

Etymologia |

Nazwa miejscowości wywodzi się od słowiańskiego imienia Bydgost^[20], które składa się z dwóch części byd jako wariant bud- (budzić) wywodzące się z prasłowiańskiego *bъd- (staroruskie vъzbydati = pobudzać, prasłowiańskie bъděti/bъd'ǫ = nie spać, czuwać^[21]) oraz popularnego słowiańskiego członu goszcz/gost – oznaczającego „-gościnę”. Nazwa ta utworzona została z zastosowaniem przymiotnikowego formantu przyrostkowego „-jь”, za pomocą którego tworzono nazwy miejscowości od imion założycieli lub właścicieli, np. Przemyśl od Przemysła, Poznań od Poznana, Radom od Radoma lub Radomiła itp.^[20][22]

Nazwy z końcówką -goszcz charakterystyczne są dla Słowian i wywodzą się bezpośrednio ze słowiańskiego *gost-jь oznaczającej w słowiańskich imionach „gościnę” lub „goszczenie”^[23]. Dowodzą one słowiańskiego osadnictwa grodowego i charakterystyczne są dla słowiańskich i polskich nazw dzierżawczych i miejscowych z tą końcówką jak np. Małogoszcz, Skorogoszcz. Nazwy takie występują także w Niemczech na terenach Germania Slavica gdzie w średniowieczu Słowianie połabscy zakładali również swoje osady. Przykładami mogą być: gród pełniący rolę głównego ośrodka politycznego Redarów oraz centrum kultu boga Radogosta – Radogoszcz, *Trěbigost-jь, niemieckie Trebgast na terenie zasiedlonej przez Słowian tzw. Bawarii Slavica wywodzący się od słowiańskiego imienia Trzebiegost, wymienianie w 1028 r. po łacinie jako Trebegast, *Radogost-jь, niemieckie Raabs w Austrii, wymieniane w 1112 r. jako Ratgoz i wywodzące się od słowiańskiego imienia Radogosta^[24][25].

Jeden z pierwszych zachowanych dokumentów z nazwą miasta w języku polskim zanotował w 1429 roku Marcin z Międzyrzecza, który wymienił w nim czestnika bydgoskiego i starostę nakielskiego Tomka z Pakości – w org. „Thomekspakosczy czestnik bidgosczky ystarosta nakelsky”^[26]. „Bidgosczanyn” – polskie określenie na mieszkańca Bydgoszczy zapisał w 1523 roku w swoim słowniku polsko-łacińskim Bartłomiej z Bydgoszczy^[4]. Nazwa miejscowości ma bardzo bogatą dokumentację historyczną:

• 1239 r., Bidgosciam
  


• 1242 r., castrum quod Budegosta vulgariter nuncupatur („gród, który potocznie nazywa się Bydgoszcza”)


• 1279 r., Bidgoscha
  


• 1280 r., Bidgostia, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Gnieźnie sygnowanym przez księcia polskiego Przemysła II^[27].


• 1281 r., Bydgost, wymieniona w łacińskim dokumencie wydanym w Lubiniu w 1281 roku sygnowanym przez księcia pomorskiego Mściwoja II^[28].


• 1558 r., Bydgoszcza, czyli do XVI w. Bydgoszcza „osada rybacka ewentualnie stanica przynależna do Bydgosta”


• 1835 r., Topograficzny słownik Prus Mullera notuje miasto pod obecną, polską nazwą Bydgoszcz, a także niemiecką Bromberg^[29].

Niektórzy identyfikują nazwę miejscowości z Ptolemeuszowskim BUDOrgis z II w., wyszczególnionym obok miejscowości Calisia, na szlaku bursztynowym^[30].

Środowisko naturalne |

 Osobny artykuł: Warunki naturalne w Bydgoszczy.

Położenie |

Bydgoszcz znajduje się w północnej części Polski w charakterystycznym miejscu, gdzie Wisła wykonuje gwałtowny zwrot na północ. Obszar administracyjny miasta ma kształt wydłużony i rozciąga się wzdłuż Kanału Bydgoskiego w części zachodniej, Brdy w części centralnej, aż do Wisły, która stanowi granicę wschodnią. Z zachodu na wschód: od krańców osiedla Osowa Góra do Wisły poniżej Starego Fordonu miasto ma rozpiętość 22 km. Podobna odległość występuje po przekątnej z północnego zachodu (os. Smukała) na południowy wschód (os. Żółwin-Wypaleniska). Natomiast w najwęższym miejscu, z północy (os. Myślęcinek) na południe (Lotnisko) obszar miasta rozciąga się na długości 10 km.

Okolice miasta charakteryzują się rzeźbą młodoglacjalną ukształtowaną podczas zlodowacenia bałtyckiego, ok. 15-10 tys. lat temu. Miasto położone jest na styku wielkich dolin, którymi uchodziły pierwotnie wody roztopowe lądolodu, a później zostały wykorzystane przez rzeki. Bydgoszcz jest jednym z nielicznych miast, w obrębie którego występują cztery makroregiony fizycznogeograficzne: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Pojezierze Południowopomorskie, Dolina Dolnej Wisły i Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie wraz z licznymi mezoregionami (6) i mikroregionami (ok. 20). W związku z tym widoczne jest znaczne zróżnicowanie geomorfologiczne na terenie miasta i jego najbliższej okolicy. Przemieszczenie się z Bydgoszczy w którymkolwiek z kierunków świata przynosi ze sobą odmienne krajobrazy, a także regiony geobotaniczne i etnograficzne.

Na południe od miasta rozciągają się pola wydm śródlądowych, porośnięte Puszczą Bydgoską, na północy wysoczyzny pomorskie z jeziorami, na wschodzie wielkie zakole Wisły oraz Dolina Dolnej Wisły, na zachodzie pradolina bydgosko-nakielska z rozległymi łąkami. Terytorium miasta leży w obrębie trzech wielkich dolin rzecznych (Brdy, Wisły i pradoliny Noteci-Warty), co jest przyczyną występowania licznych poziomów tarasowych, obszarów wysoczyznowych oraz szczególnie eksponowanych w krajobrazie miasta – stref krawędziowych wysoczyzn (do 62 m wysokości względnej), rozczłonowanych przez dolinki i parowy denudacyjne. Do głównych stref krawędziowych w rejonie Bydgoszczy należą Zbocza: Fordońskie, Bydgoskie, Kruszyńskie, Mariańskie i Łęgnowskie.

Według podziału S. Jarosza (1956) Bydgoszcz leży na obszarze siedmiu krain geobotaniczno-krajobrazowych^[31]. Natomiast według podziału fizycznogeograficznego J. Kondrackiego (1978) Bydgoszcz leży na następujących mezoregionach:

• 
  Kotlina Toruńska (obejmuje większość terytorium miasta, 11 teras wydmowych i zalewowych, kilkanaście mikroregionów),


• 
  Dolina Fordońska (przełom Doliny Dolnej Wisły),


• 
  Dolina Brdy,


• 
  Wysoczyzna Świecka,


• 
  Pojezierze Krajeńskie,


• 
  Pojezierze Chełmińskie.

Region obejmujący Bydgoszcz i okolicę nazywany bywa Kujawami Północnymi, a historycznie związany jest z Kujawami oraz Wielkopolską, co nie wyklucza oczywiście bogatych w przeszłości i teraźniejszości kontaktów z Pomorzem i Gdańskiem.

Pod względem etnograficznym znajduje się na granicy:

• 
  Kujaw (południe i południowy wschód)


• 
  Krajny (zachód i północny zachód)


• 
  Pałuk (południowy zachód)


• 
  Pomorza Nadwiślańskiego – Bory Tucholskie i Kociewie (północ)


• 
  ziemi chełmińskiej (wschód)

W latach 1945–1998 miasto administracyjnie było stolicą województwa bydgoskiego.

Poziomy miasta i punkty widokowe |

Na terytorium Bydgoszczy znajduje się kilkanaście stref krawędziowych, będących granicami teras pradolinnych oraz wysoczyzn. Wszystkie te utwory powstały ok. 10 tys. lat temu wskutek erozji bocznej i wgłębnej wód płynących^[32]. Większość terenu miasta znajduje się w obrębie teras: wysokiej (Górny Taras (dzielnica Bydgoszczy)) i średniej (Dolny Taras (dzielnica Bydgoszczy) i Fordon (dzielnica Bydgoszczy)) powstałych podczas kształtowania się Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Północne obrzeża miasta leżą w obrębie wysoczyzny morenowej, a północno-zachodnie na terasie sandrowej związanej z odpływem wód z północy. Na południowych obrzeżach miasta i dalej na terenie Puszczy Bydgoskiej występuje jedno z większych w Polsce pól wydm śródlądowych, które tworzy mozaikę pagórków, kotlin i dolinek^[33].

Najniżej położonym miejscem w Bydgoszczy jest brzeg Wisły – 28 m n.p.m. Poziom wody w Brdzie na odcinku od jazu Czersko Polskie do centrum miasta wynosi około 32 m n.p.m., zaś Kanału Bydgoskiego na zachodnich rubieżach miasta dochodzi do 58 m n.p.m. Najwyższym punktem topograficznym w mieście jest Góra Myślęcińska 107 m n.p.m., gdzie zimą funkcjonuje stok narciarski im. Stefana Kulmatyckiego^[33].

Krawędzie oddzielające poszczególne poziomy zwiększają swą wysokość względną ku wschodowi. Nad doliną Wisły osiągają największe wartości: 68 m w Fordonie i 40 m w Łęgnowie. Strefy przyskarpowe (zwłaszcza Zbocze Bydgoskie) już w XIX wieku przeznaczono na główne promenady miasta z punktami widokowymi i obiektami o funkcji ogólnomiejskiej^[32]. W 1900 r. wzniesiono m.in. wieżę ciśnień z galerią widokową, a od 1890 r. rozpoczęto budowę Alei Górskiej. Na eksponowanych stanowiskach znajdują się liczne punkty widokowe. Na Zboczu Bydgoskim są to m.in. Wzgórze Henryka Dąbrowskiego, Wzgórza Szwederowskie, Wzgórze Bolesława Krzywoustego, a na Zboczu Fordońskim m.in. Góra Myślęcińska, Góra Szybowników, grodzisko Zamczysko. Na wiślanym klifie usytuowane jest grodzisko Wyszogród – dawny gród książęcy odnotowany w kronice Galla Anonima.

Klimat |

 Osobny artykuł: Klimat w Bydgoszczy.

Średnia roczna temperatura powietrza w okresie 1945-1994 wynosiła +8,4 °C^[34]. Najcieplejszym miesiącem jest lipiec, ze średnią temperatur +19,0 °C, najzimniejszym styczeń –1,9 °C. Absolutne rekordy temperatury w Bydgoszczy to: –26,9 °C (1 lutego 1956 r.) i +38,0 °C (31 lipca 1994 r.)^[34]. Dominują wiatry o kierunku zachodnim (18%) i południowo-zachodnim (15%). W 24% dni występuje cisza, co jest efektem położenia miasta w dolinie otoczonej lasami. Średnia roczna suma opadów w okresie 1945-1994 wynosiła 512 mm, a w 1993-2002 – 533 mm^[34], przy czym jest silnie zróżnicowana rocznie: od 269 mm (1989 r.) do 719 mm (1912 r.) Opad w sezonie wegetacyjnym wynosi średnio 318 mm, z maksimum w lipcu (83 mm), sierpniu (61 mm) i czerwcu (58 mm). W latach średnich i suchych występuje niedobór wody opadowej dla roślinności, co pogłębia na ogół lekki charakter gleb w okolicy. Usłonecznienie w rejonie Bydgoszczy wynosi 1509 godzin i jest wyższe od średniej w kraju, zwłaszcza w miesiącach wiosennych (marzec-maj). W ciągu roku notuje się 35 dni z mrozem, 100 dni z przymrozkami, ok. 50 dni z pokrywą śnieżną i 26-30 dni gorących z temperaturą maksymalną powyżej 25 °C^[35].

Bydgoski Węzeł Wodny |

 Osobny artykuł: Bydgoski Węzeł Wodny.

Najcenniejszym zasobem środowiska Bydgoszczy jest Węzeł Wodny^[36], na który składają się trzy główne cieki wodne o łącznej długości nabrzeży 100 km^[37]. W Bydgoskim Węźle Wodnym łączą się dwie międzynarodowe śródlądowe drogi wodne: (E40 Morze Bałtyckie – Morze Czarne i E70 Ocean Atlantycki – Morze Bałtyckie), spinając dorzecza Europy Zachodniej i Wschodniej^[38].

Przez miasto, na odcinku 28 km, przepływa rzeka Brda, która uchodzi do Wisły w Brdyujściu. Wody tej rzeki na części miejskiego odcinka mają II klasę czystości. Wschodnia granica miasta na odcinku 14 km przebiega na Wiśle (w dzielnicach Fordon, Brdyujście i Łęgnowo). Przez zachodnią część miasta na odcinku 6,5 km przepływa Kanał Bydgoski, którym dotrzeć można do Noteci i dalej poprzez Wartę – do Odry.

Godna odnotowania jest obecność na terenie miasta licznych budowli hydrotechnicznych związanych z Kanałem oraz drogą wodną Wisła-Odra: sześć czynnych śluz i cztery nieczynne (zabytkowe), trzy jazy, port rzeczny, zapora wodna, przepławki, upusty i budowle regulacyjne. W wyniku spiętrzenia Brdy w centrum miasta istnieje Wyspa Młyńska, którą opływa rzeka Młynówka, a przecina urządzony w formie wodnej kaskady kanał Międzywodzie.

Na obszarze miasta znajdują się także mniejsze cieki wodne, m.in. Flis, który syfonem przekracza Kanał Bydgoski^[39], Struga Młyńska, czy też Struga Prądy. Na Skarpie Południowej i Zboczu Fordońskim znajduje się kilkanaście strumieni, źródła i wysięki wodne. W wyniku zabudowania Brdy stopniami piętrzącymi, śluzami i obiektami hydroenergetycznymi, powstały w Bydgoszczy dwa zalewy:

• 
  Tor Regatowy (60 ha, podniesienie poziomu wody względem stanu naturalnego sięga os. Kapuściska) zbud. w 1879 r., powiększony w 1906 r., odbywają się na nim krajowe i międzynarodowe zawody wioślarskie i kajakowe.


• 
  Zalew Smukalski (96 ha) – powstał po budowie tamy na Brdzie w 1906 r., odbudowanej w 1952 r. po zniszczeniu w czasie II wojny światowej. W 2009 r. działały na obszarze miasta trzy elektrownie wodne na Brdzie, które wytwarzały łącznie 4,5 MW energii elektrycznej^[40].

Na terenie Bydgoszczy znajduje się ponadto około 50 zbiorników wodnych. Większość z nich to niewielkie stawy i starorzecza. Największe obiekty to jezioro zwane Balaton, położone na os. Bartodzieje, dwa rozległe stawy w Fordonie, na Okolu oraz staw parkowy w Myślęcinku.

Ochrona przyrody |

 Osobny artykuł: Ochrona przyrody w Bydgoszczy.

Z uwagi na uwarunkowania przyrodnicze, 35% terytorium Bydgoszczy znajduje się w strefie krajobrazu chronionego, zaś 9% zajmuje Park Krajobrazowy Doliny Dolnej Wisły (na północy i północnym wschodzie miasta).

Z miastem graniczą trzy rezerwaty przyrody (Wielka Kępa Ostromecka, Las Mariański, Mała Kępa), zaś w promieniu 20 km znajduje się kolejnych 16 rezerwatów należących do czterech różnych jednostek przyrodniczo-geograficznych: (nadwiślańskie, nadnoteckie, Puszczy Bydgoskiej, wysoczyzny świeckiej).

W okolicy Bydgoszczy znajduje się osiem obszarów krajobrazu chronionego, które obejmują zarówno pola wydmowe (porośnięte lasem), jak również strefy krawędziowe dolin rzecznych, jeziora oraz łąki nadnoteckie. Północna część Bydgoszczy objęta jest strefą krajobrazu chronionego pod nazwą Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy (2640 ha) oraz Krajobrazu Zalewu Koronowskiego (890 ha), natomiast południowe krańce miasta – strefą Krajobrazu Wydm Kotliny Toruńsko-Bydgoskiej. Około 6% powierzchni miasta zajmują cztery obszary Natura 2000^[41].

Na obszarze miasta znajduje się 95 pomników przyrody^[42], zaś w dzielnicy Osowa Góra – użytek ekologiczny w celu ochrony torfowiska mszarnego.

Z uwagi na położenie Bydgoszczy na styku krain fizycznogeograficznych i geobotanicznych, krzyżują się tu trzy korytarze ekologiczne, w tym dwa o znaczeniu międzynarodowym (Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, Dolina Dolnej Wisły oraz Sandr Brdy łączący ww. węzły z Borami Tucholskimi). Dolina Dolnej Wisły wraz z bydgoskim zakolem tej rzeki znajduje się w sieci Natura 2000. Drugim obszarem w sieci jest graniczący z miastem od zachodu obszar pod nazwą: Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego.

Parki |

 Osobny artykuł: Parki i tereny leśne w Bydgoszczy.

Bydgoszcz należy do miast o największej liczbie (31 parków o powierzchni powyżej 2 ha) i powierzchni parków w Polsce (879 ha, drugie miejsce po Warszawie)^[43]. W północnej części miasta znajduje się największy park miejski w Polsce – Leśny Park Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek” – o powierzchni 830 ha. W centrum miasta znajduje się słynąca z „zielonego klimatu” Wyspa Młyńska, zaś Śródmieście w części zostało zbudowane na założeniach urbanistycznych miasta-ogrodu, w związku z czym istnieją tam liczne parki, skwery i kwietniki.

Głównym założeniem przestrzennym terenów zielonych są cieki Bydgoskiego Węzła Wodnego: Kanał Bydgoski, Brda i Wisła^[44]. Każdy z nich posiada odmienny charakter krajobrazowy, co sprawia, że parki są znacznie zróżnicowane, oferując odmienne wrażenia estetyczne i rekreacyjne. Głównym parkiem zachodniej części miasta są Planty nad Kanałem Bydgoskim, w części centralnej Planty nad Brdą i park centralny, a w Fordonie park dzielnicowy „Wisła”. Innymi tworami natury, wzdłuż których urządzono tereny zielone są zbocza teras i wysoczyzn. Zbocza: Bydgoskie, Fordońskie i Kruszyńskie rozciągające się w kierunku wschód-zachód, od zachodnich granic miasta po Wisłę, stanowią potencjalne ciągi spacerowe, z których można obserwować panoramę miasta. Najstarsza trasa spacerowa (1890) prowadzi wzdłuż krawędzi górnego tarasu miasta, łącząc poszczególne parki oddzielone dolinkami erozyjnymi: Dolinę Pięciu Stawów, park im. Henryka Dąbrowskiego, Aleję Górską i park na Wzgórzu Wolności. Do najatrakcyjniejszych krajobrazowo tras w Bydgoszczy i okolicy należy spacer wzdłuż Zbocza Fordońskiego, które łączy Leśny Park Kultury i Wypoczynku z Fordonem. Oferuje ono kilometry tras spacerowych, położonych w bardzo urozmaiconym topograficznie terenie (doliny, wąwozy, parowy, kotliny, źródliska, strumienie, wzgórza z widokiem Przełomu Dolnej Wisły). Kulminacjami w jego obrębie są m.in.: Góra Myślęcińska z wyciągiem narciarskim^[45], grodzisko Zamczysko, pomnik w Dolinie Śmierci, Góra Szybowników, skąd w latach 1933–1963 dokonywano wzlotów na szybowcach^[46].

Na terenie miasta znajdują się trzy ogrody botaniczne^[47]Najstarszy z nich (zał. 1930 r.) jest w całości uznany na pomnik przyrody – arboretum, zaś nowszy założony w latach 1979–1983 jest drugim co do obszaru w Polsce (60 ha), malowniczo położony wśród dolin i wzgórz Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku „Myślęcinek”. Dodatkowo na północ od niego znajduje się Ogród Botaniczny IHAR, w którym prowadzone są badania naukowe. Od 1978 r. w Bydgoszczy znajduje się Ogród Fauny Polskiej Zoo o pow. 14 ha. Można w nim zobaczyć oprócz fauny krajowej zwierzęta ze wszystkich kontynentów, terrarium oraz Wisłarium^[48]

Lasy |

Bydgoszcz jest jednym z nielicznych dużych miast w Polsce otoczonych ze wszystkich stron lasami. Zajmują one 32% powierzchni miasta. W większości są to lasy ochronne. Dominują bory sosnowe i mieszane, ale na północnych wysoczyznach znajdują się lasy mieszane oraz enklawy lasów liściastych, np. w okolicy Miedzynia, Osowej Góry, Opławca, Rynkowa, Fordonu.

W dolinach Wisły i Brdy występują lasy łęgowe. Największy kompleks bogatych przyrodniczo lasów tego typu na obszarze całej dolnej Wisły znajduje się w bydgoskim zakolu Wisły graniczącym z miastem od wschodu.

Demografia |

 Osobny artykuł: Ludność Bydgoszczy.

Bydgoszcz liczy 358 337 mieszkańców (dane z 30 września 2014 r.) (GUS) – dane te obejmują wyłącznie osoby zameldowane na pobyt stały. Populację miasta w 47% stanowią mężczyźni, a 53% kobiety^[49]. W ostatnich kilkunastu latach występuje stała tendencja wyludniania się miasta, spowodowana starzeniem się społeczeństwa i wyprowadzaniem się poza miasto do gmin ościennych oraz rzadziej poza region. Znaczną liczbę migracji mieszkańców stanowi emigracja zarobkowa do Wielkiej Brytanii i Irlandii.

Rozwój demograficzny miasta |

• Liczba ludności miasta Bydgoszcz na przestrzeni 4 ostatnich stuleci^[50]:

Największą populację Bydgoszcz odnotowała w 1998 roku. – według danych GUS 386 855 mieszkańców^[51].

• Piramida wieku mieszkańców Bydgoszczy w 2014 roku^[2].

Podział administracyjny |

Osiedla i dzielnice |

 Osobne artykuły: Podział administracyjny Bydgoszczy i Śródmieście (Bydgoszcz).

Do początku XIX w. Bydgoszcz obejmowała miasto lokacyjne w obrębie murów miejskich oraz trzy przedmieścia: Gdańskie, Kujawskie i Poznańskie. Od czasów Księstwa Warszawskiego (pocz. XIX w.) zaludniło się kolejne przedmieście: Okole, gdzie zbudowano Kanał Bydgoski. Pierwsze administracyjne poszerzenie granic miasta nastąpiło w 1851 roku i związane było z urbanizacją terenów przylegających do dworca kolejowego^[54]. Kolejnego poszerzenia dokonano w 1867, a na włączonym wówczas terenie powstało nowe centrum administracyjno-oświatowo-kulturalne miasta. Do 1907 obszar miasta wzrósł pięciokrotnie (względem stanu z 1800 r.), obejmując głównie obszary położone na północ od Starego Miasta. Na obszarze tym rozbudowało się dzisiejsze eklektyczne Śródmieście. Kolejne, ośmiokrotne powiększenie terytorium miasta nastąpiło w 1920 roku, kiedy włączono większość ówczesnych gmin podmiejskich. Granice miasta oparły się wówczas, a nawet przekroczyły Wisłę (Zawiśle w latach 1920–1954)^[54]. W okresie międzywojennym Bydgoszcz zaliczała się do siedmiu miast polskich o największej powierzchni i liczbie ludności^[54]. Po II wojnie światowej w roku 1954 w obręb miasta włączono m.in. Prądy, Opławiec oraz położone w Puszczy Bydgoskiej tereny DAG Fabrik Bromberg (fabryki amunicji z czasów wojny). Kolejne korekty granic miały miejsce w latach: 1959 (Osowa Góra) i 1961 (Janowo, okolice ul. Grunwaldzkiej i Szubińskiej)^[54]. W latach 60. XX w. wobec kurczących się obszarów budownictwa mieszkaniowego i ograniczeń stwarzanych przez sąsiadujące z Bydgoszczą lasy, zdecydowano o poszerzeniu miasta na wschód w kierunku Wisły^[54]. W 1973 przyłączono ponad 800 ha terenów wraz z miastem Fordon, a cztery lata później większość terenów łączących macierzysty rdzeń miasta z Fordonem. Fordon z około 8-tysięcznego miasteczka rozwinął się w ciągu 35 lat w prawie 70-tysięczną dzielnicę mieszkaniową, charakteryzującą się pewną odrębnością przestrzenno-krajobrazową względem obszaru macierzystego miasta. W 1977 w obręb miasta wcielono również Łęgnowo i Wypaleniska w zamierzeniu ulokowania tamże miejskich obiektów komunalnych (oczyszczalnia ścieków, wysypisko śmieci).

Bydgoszcz podzielić można na następujące dzielnice:

• 
  Dolny Taras (osiedla położone na niższym tarasie w północnej części miasta, ok. 40 m n.p.m.),


• 
  Górny Taras (osiedla położone na wysokim tarasie pradoliny w południowej części miasta, ok. 70 m n.p.m.)


• 
  Zachodnie osiedla willowe położone wzdłuż Kanału Bydgoskiego (zachód) i rzeki Brdy (północny zachód),


• 
  Wschodnia dzielnica oparta o Stary Fordon oraz rzekę Wisłę,


• Południowo-wschodnia dzielnica przemysłowa (w tym Zachem oraz Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny),


• 
  Północny Pas Rekreacyjny Bydgoszczy obejmujący m.in. Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Las Gdański, Zbocze Fordońskie i obszary chronione w Parku Krajobrazowym Doliny Dolnej Wisły i strefach krajobrazu chronionego.

Aglomeracja bydgoska |

Bydgoszcz razem z otoczeniem tworzy zespół miejski – aglomerację, w której mieszka ponad 530 tys. osób. Z tego jedną trzecią stanowi ludność mieszkająca na obszarach wiejskich otaczających miasto, lecz w odczuwalny sposób związanych z Bydgoszczą. Dwie gminy podmiejskie: Białe Błota i Osielsko mają charakter sypialni dla ludności, która w dużej mierze pracuje w Bydgoszczy i korzysta z oferty edukacyjnej, kulturalnej i rozrywkowej, o czym świadczą wskaźniki społeczno-gospodarcze^[55]. Parametry przedsiębiorczości, dochodów, aktywności zawodowej tych gmin są typowe dla ludności miejskiej. Dynamika budownictwa mieszkaniowego i wzrost demograficzny od 1990 roku są najwyższe w województwie kujawsko-pomorskim i wyróżniające się w kraju. W kolejnych gminach podmiejskich: Nowa Wieś Wielka, Sicienko, Solec Kujawski obszary enklaw miejskich łączą się z lasami i obszarami wiejskimi. Wskaźniki budownictwa mieszkaniowego są na poziomie miasta lub lepsze. Migracja jest wyraźnie dodatnia. Przedsiębiorczość wyższa, a bezrobocie niższe od średniej. Dynamizujący wpływ miasta Bydgoszczy wpływający na wyniki migracji, budownictwa mieszkaniowego, dochody i rynek pracy odczuwają także pozostałe gminy powiatu bydgoskiego: Dobrcz, Dąbrowa Chełmińska, Koronowo, a także poza powiatem: gminy: Szubin, Łabiszyn, Nakło, Pruszcz, Unisław, Żnin i Barcin^[55]. Większość tych gmin razem z Bydgoszczą tworzy Bydgoski Obszar Funkcjonalny^[55].

Z bliskości Bydgoszczy korzysta także ludność znajdująca się na znacznie większym obszarze położonym dalej od miasta. Rola Bydgoszczy wyraża się głównie w udostępnianiu miejsc pracy (w 2006 r. 20 tys. osób dojeżdżających do pracy z zewnątrz^[56]), obsłudze zdrowotnej, ofercie edukacyjnej, kulturalnej, handlowej, rozrywkowej. Razem otoczenie Bydgoszczy, w którym obserwuje się dynamizujący wpływ miasta liczy ok. 180 tys. osób^[55] i sąsiaduje na wschodzie (linia Zławieś Wielka – Przyłubie) ze strefą oddziaływania Torunia (110 tys. osób)^[55]. Razem oba ośrodki generują obszar podwyższonego rozwoju społeczno-gospodarczego, który stanowi strefę metropolitarną regionu kujawsko-pomorskiego^[57] (Bydgosko-Toruński Obszar Funkcjonalny) o potencjale 850 tys. osób^[52] (z czego 63% przypada na Bydgoszcz i okoliczne gminy – BOF, a 37% na Toruń z gminami – TOF)^[57].

Potencjał regionalny Bydgoszczy |

Wąsko rozumiana aglomeracja Bydgoszczy (powiat grodzki i ziemski) posiada następujący względny potencjał w regionie kujawsko-pomorskim:

• 23% ludności województwa (więcej niż łącznie Toruń, Włocławek i Grudziądz)^[58],


• ok. 30% podmiotów gospodarczych^[59], osób pracujących^[60], środków trwałych w przedsiębiorstwach^[61], nowych mieszkań oddanych do użytku (lata 1995–2013)^[62]
  


• ok. 40% podmiotów z udziałem kapitału zagranicznego^[63], środków trwałych w przedsiębiorstwach usługowych^[64]
  


• ok. 50% i więcej potencjału szkolnictwa wyższego (nauczyciele akademiccy, studenci)^[65], spółek akcyjnych^[66], dużych przedsiębiorstw (ponad 1000 zatrudnionych)^[67], wydawnictw prasowych, a także potencjału sportowego (drużyny występujące w najwyższych klasach rozgrywkowych, medaliści olimpijscy itd), służby zdrowia (szpitale, lecznictwo specjalistyczne itd.), kultury muzycznej.

Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz |

23 listopada 2016 roku zarejestrowano Stowarzyszenie Metropolia Bydgoszcz skupiające 19 gmin (619 tys. mieszkańców, w tym 10 miast) leżących w strefie oddziaływania aglomeracji Bydgoszczy, będące formą współpracy samorządów, wstępem do budowy bydgoskiego związku metropolitalnego. Celem SMB jest budowanie wspólnej tożsamości, wspieranie rozwoju społeczno-gospodarczego obszaru stowarzyszenia, jego promocja i dbanie o wspólne interesy zrzeszonych samorządów^[68].

Związki i organizacje |

Bydgoszcz należy do krajowych i międzynarodowych związków i organizacji^[69], m.in.:

• 
  Związek Miast Polskich, od 1990


• 
  Unia Metropolii Polskich, od 1997 – fundacja zrzeszająca 12 polskich miast metropolitarnych


• Stowarzyszenie Eurocities, od 2005 – stowarzyszenie dużych miast europejskich, w tym 12 polskich


• 
  Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna (biuro; siedziba w Toruniu, pl. Teatralny 2), od 2005


• Bydgoska Lokalna organizacja turystyczna, od 2006


• Stowarzyszenie Agencji Demokracji Lokalnej ALDA, od 2007


• Stowarzyszenie Miast Króla Kazimierza Wielkiego, od 2009


• 
  Związek Miast Nadwiślańskich (2002-2009)

Historia |

 Osobne artykuły: Historia Bydgoszczy, Historia kultury bydgoskiej, Historia kultu religijnego w Bydgoszczy, Historia Bydgoskiego Węzła Wodnego i Historia kolei w Bydgoszczy.

Kalendarium historyczne |

 Osobne artykuły: Kalendarium historii Bydgoszczy i Kalendarium historii Bydgoszczy od 1945 roku.

Średniowiecze |

Znajdujące się w obrębie dzisiejszej Bydgoszczy osady były zasiedlone na stałe od epoki brązu. Znaczny rozwój osadnictwa nastąpił w okresie rzymskim, kiedy stwierdzono kontakty handlowe miejscowej ludności z cesarstwem. Dogodne położenie osad i łatwa przeprawa przez Brdę wykorzystywane były wówczas przez kupców podróżujących traktem bursztynowym. W tym miejscu omijano Wisłę, pokonując brodem Brdę. Według najnowszych badań, opartych o metodę dendrochronologiczną, gród bydgoski, którego relikty odkrywane są do dziś, zbudowano w roku 1038. Pierwsza wzmianka o kasztelanie bydgoskim Suzzlaus de Budegac pochodzi z 1238. Wcześniejszą genezę ma osada oraz kościoły: pod wezwaniem św. Marii Magdaleny (przed 1198) w Wyszogrodzie (warowni nad Wisłą w obrębie dzisiejszego terytorium Bydgoszczy, której zdobycie przez Bolesława Krzywoustego w 1113 roku jest opisane w Kronice Galla Anonima) oraz romański kościół pod wezwaniem. św. Idziego. We wczesnym średniowieczu Bydgoszcz była grodem na północnych Kujawach. Książę Kazimierz Kujawski do połowy wieku XIII zbudował w Bydgoszczy stały most przez Brdę, gdzie pobierano cło od towarów przewożonych na Pomorze Gdańskie. Na początku XIV wieku w następstwie podziałów dzielnicowych na Kujawach powstało księstwo bydgosko-wyszogrodzkie.

W latach 1330–1337 bydgoski gród był przejściowo okupowany przez Krzyżaków. 19 kwietnia 1346 Kazimierz III Wielki lokował miasto Bydgoszcz na prawie magdeburskim oraz nadał je niemieckim zasadźcom, Johannowi Kiesselhuth i Konradowi. Na wschód od miasta oddzielony fosą (na miejscu dawnego grodu), król wzniósł okazały zamek, który stał się początkowo siedzibą królewskiego wnuka, księcia słupskiego Kazimierza, a następnie starostów bydgoskich.

Bydgoszcz, z racji swego położenia, uczestniczyła w wojnach polsko-krzyżackich. W sierpniu 1409 roku Krzyżacy zdobyli bydgoski zamek, który następnie odbił Władysław Jagiełło i zawarł tu rozejm obowiązujący do 24 czerwca 1410 r. W latach 1411–1454 Bydgoszcz była kilkukrotnie oblegana przez siły krzyżackie, a także kierowano stąd polskie działania zaczepne. Z kolei w czasie wojny trzynastoletniej król Kazimierz Jagiellończyk założył tutaj jedną ze swoich głównych kwater wojennych. Tutaj też w kwietniu 1457 dokonał wykupu z rąk zaciężnych krzyżackich m.in. twierdzy w Malborku – stolicy Zakonu, która nigdy nie została zdobyta militarnie. W listopadzie 1520 roku, w czasie ostatniej wojny polsko-krzyżackiej w Bydgoszczy obradował Sejm, w którym uczestniczyło zebrane na wojnę pospolite ruszenie oraz król Zygmunt Stary. Jeszcze pod koniec średniowiecza, Bydgoszcz stała się siedzibą sądów szlacheckich: ziemskiego i grodzkiego, które funkcjonowały aż do rozbiorów^[70].

Rzeczpospolita Obojga Narodów |

W XV i XVI w. miasto znacznie wzbogaciło się na handlu spławnym zbożem, piwem i solą. Bydgoszcz w XVI wieku była jednym z największych miejskich ośrodków handlu zbożowego w Polsce. Wedle zachowanych rejestrów z komory wiślanej w Białej Górze, w 1579 co szósty statek zdążający do Gdańska miał port macierzysty w Bydgoszczy. Miejscowi szyprowie (zrzeszeni w cechu od 1484) transportowali średnio rocznie 2030 łasztów zboża (według zachowanych rejestrów z lat 1564–1573) pochodzącego z Kujaw i Wielkopolski, a z powrotem przywozili towary zamorskie kupowane w Gdańsku. Miasto było również ośrodkiem rzemiosła (21 cechów, 80 zawodów) oraz siedzibą zakładów-manufaktur.

Na szczególną uwagę zasługuje czynna w latach 1594–1688 mennica, w której w 1621 wybito największe złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy. Mennica w latach 1627–1644 była jedyną, czynną na obszarze Korony.

Na początku XVII w. zabudowa objęła w całości miejski obszar lokacyjny i rozprzestrzeniła się na czterech przedmieściach. Bydgoszcz osiągnęła wówczas maksymalną liczbę mieszkańców w okresie staropolskim – ok. 5 tysięcy, plasując się w gronie średnich miast Rzeczypospolitej. Miasto otoczone było od południa murem obronnym z czterema basztami i trzema bramami, a z pozostałych stron ciekami wodnymi: fosą miejską, zamkową, rzeką Brdą i Młynówką. Na terenie miasta lokacyjnego zbudowano okazały ratusz, liczne kościoły diecezjalne, zakonne i szpitalne, zabudowania klasztorne oraz kamienice.

W Bydgoszczy istniała szkoła parafialna oraz szkoły klasztorne: karmelitów, klarysek i Bernardyńskie Studium Filozoficzne. Charakter szkoły średniej posiadało kolegium jezuickie (1647-1780). Najsłynniejszym uczonym Bydgoszczy doby staropolskiej był Bartłomiej z Bydgoszczy (1475-1548), który opracował w 1532 pierwszy słownik łacińsko-polski.

W 1620 roku Bydgoszcz liczyła około 5 tysięcy^[71] mieszkańców wraz z przedmieściami. Potop szwedzki (1655-1660) przyniósł Bydgoszczy duże zniszczenia. Podczas zażartych walk (miasto kilkukrotnie przechodziło z rąk do rąk) wysadzony w powietrze został zamek oraz zginęła połowa mieszczan. 6 listopada 1657 roku na Starym Rynku król Jan Kazimierz i elektor Prus Książęcych Fryderyk Wilhelm Hohenzollern podpisali i zaprzysiężyli traktaty welawsko-bydgoskie, które stały się podstawą dla uniezależnienia od Polski Prus Książęcych.

Okres prób odbudowy miasta przerwała III wojna północna (1700-1721). W latach 1700–1760 w wyniku wojen, kontrybucji, zaraz i klęsk nastąpił głęboki upadek gospodarczy i demograficzny miasta. Poprawa koniunktury nadeszła podczas panowania ostatniego polskiego króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, choć daleko było miastu do wizerunku dużego ośrodka miejskiego sprzed lat. W 1764 Bydgoszcz wyznaczono na siedzibę (na zmianę z Poznaniem) sądowniczego Trybunału Wielkopolskiego, zaś w roku 1766 powstał polski projekt Kanału Bydgoskiego.

Okres pruski (1772-1920) |

W 1772 Bydgoszcz została zaanektowana przez państwo Pruskie w ramach I rozbioru Polski. Król Prus Fryderyk II wyznaczył wówczas Bydgoszcz na stolicę nowo utworzonego okręgu administracyjnego – Obwodu Nadnoteckiego, który obejmował wcielone tereny wielkopolsko-kujawskie, nie należące uprzednio do Prus Królewskich. W latach 1773–1774 zrealizowano również budowę Kanału Bydgoskiego, który połączył Brdę z Notecią (a w konsekwencji Wisłę z Odrą). W dniu 2 października 1794 roku podczas insurekcji kościuszkowskiej rozegrała się bitwa o Bydgoszcz, którą stoczyło wojsko polskie pod dowództwem gen. Henryka Dąbrowskiego.

W latach 1807–1815 miasto należało do Księstwa Warszawskiego, ustanowione stolicą departamentu bydgoskiego. Po 1815 było z kolei stolicą powiatu bydgoskiego i rejencji bydgoskiej w obrębie Wielkiego Księstwa Poznańskiego (od 1848 Prowincji Poznańskiej). W 1875 zostało wydzielone z powiatu ziemskiego tworząc odrębny powiat grodzki (Stadtkreis).
W XIX wieku miasto przeżyło znaczny rozwój gospodarczy związany z rozwojem Węzła Wodnego, budową węzła kolejowego (Pruska Kolej Wschodnia – 1851, Kolej Warszawsko-Bydgoska – 1862, Kolej Poznańsko-Bydgoska – 1872 i inne), oraz rozwojem przemysłu metalowego, maszynowego, drzewnego i spożywczego. Bydgoszcz na początku XX wieku była uważana za miasto o charakterze niemieckim (m.in. dzięki sztucznemu administracyjnemu odseparowaniu Śródmieścia od polskich przedmieść), zwana „małym Berlinem” z uwagi na podobne do stolicy Cesarstwa Niemieckiego oblicze architektoniczne oraz wszechobecną zieleń. Władze pruskie dokonały rozbiórki wielu staropolskich budowli, w tym w 1834 roku gotycko-renesansowego starego ratusza, zaś w 1895 bydgoskiego zamku, który już od XVIII wieku popadał w ruinę. W mieście pobudowano jednak szereg reprezentacyjnych obiektów municypalnych, gmachów administracyjnych, szkół, szpitali, kościołów, mostów, fabryk. W 1895 roku wybudowano monumentalny gmach teatru, a w 1904 powstały Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy – pierwsza placówka naukowa.

Do rozbudowy urbanistycznej miasta przyczyniła się lokalizacja dworca kolejowego na terenie obecnego Bocianowa. W latach 1850–1914 między Starym Miastem, a dworcem wzniesiono Nowe Miasto (Śródmieście), we wschodniej części w formie miasta-ogrodu. Stara zabudowa była wymieniana i intensyfikowana, a obszar Śródmieścia nabierał wyglądu wielkomiejskiego. Dynamika rozwoju Bydgoszczy w latach 1850–1914 była bardzo duża, co doprowadziło do tego, że po włączeniu miasta w granice Polski w 1920 roku stało się ono siódmym co do wielkości ośrodkiem w kraju (88 tys. mieszkańców).

Powrót do Polski |

W granice odrodzonej Polski Bydgoszcz wróciła 20 stycznia 1920 roku, przejęta przez wojska wielkopolskie na mocy traktatu wersalskiego. Obecność w mieście silnego garnizonu niemieckiego uniemożliwiła wcześniej wyzwolenie miasta przez powstanie wielkopolskie, którego zasięg w szczytowym okresie walk sięgnął wsi Brzoza Bydgoska, 7 km na południe od granic miasta. Po I wojnie światowej Bydgoszcz uległa bardzo szybkiej repolonizacji i stała się jednym z najbardziej polskich miast (około roku 1928/1929 Polacy stanowili 92% populacji miasta, natomiast przed repolonizacją, pod zaborami, w 1910 roku Polaków było według oficjalnego spisu około 19%, oraz 28% według korekty Eugeniusza Romera)^[72]. Na początku lat dwudziestych dochodziło na kolei do licznych ekscesów antysemickich pod postacią bicia i rabowania żydowskich pasażerów. Żydzi obawiali się w szczególności dworca kolejowego w Bydgoszczy^[73]. W 1920 roku ośmiokrotnie powiększono obszar miasta, włączając w nie polskie przedmieścia, a jego granice na wschodzie przekroczyły Wisłę. W dalszym ciągu rozwijał się przemysł, zwłaszcza jego nowoczesne branże: chemiczny i elektrotechniczny. W 1928 Bydgoszcz stała się węzłem oraz siedzibą dyrekcji nowo zbudowanej kolejowej magistrali węglowej Śląsk-Gdynia. W okresie II Rzeczypospolitej Bydgoszcz wchodziła jako miasto na prawach powiatu w skład województwa poznańskiego poprowadzonego według granic pruskiej Prowincji Poznańskiej. Fakt ten wywoływał frustrację miejscowego społeczeństwa, gdyż Bydgoszcz była wówczas 7. miastem pod względem wielkości w Polsce^[b][74], największym miastem powiatowym, większym m.in. od Lublina i Katowic. W kwietniu 1938 roku znalazła się w województwie pomorskim, licząc na ulokowanie tu władz administracyjnych „Wielkiego Pomorza”, jako usankcjonowanie faktycznej roli gospodarczej i społecznej miasta w tym regionie (Toruń (przekształcony w miasto-twierdzę) był od II połowy XIX wieku miastem dwukrotnie mniejszym od Bydgoszczy, ustanowionym stolicą administracji województwa pomorskiego w 1920, gdy stało się jasne, że Gdańsk nie zostanie włączony do Polski, a w dawnej dzielnicy Prusy Zachodnie jedynym konkurentem Torunia był Grudziądz; Bydgoszczy nie brano wówczas pod uwagę, gdyż znajdowała się w Prowincji Poznańskiej). W międzywojennej Bydgoszczy kontynuowała działalność m.in. Biblioteka Miejska (zał. 1903), powstało Muzeum Miejskie (1923), Miejska Orkiestra Symfoniczna (1936). Centrum sportów wodnych w kraju był tor regatowy w Brdyujściu.

II wojna światowa |

3 września 1939 doszło do walk jednostek polskich z niemieckimi dywersantami wspomaganymi przez miejscowych Niemców (m.in. członków Hitlerjugend). Część pojmanych Niemców rozstrzelano. Propaganda nazistowska uwypukliła te wydarzenia (aby udowodnić moralne prawo Niemców do napaści na Polskę) i nadała im nazwę „Bromberger Blutsonntag” (bydgoska „krwawa niedziela”). Po wkroczeniu Wehrmachtu Niemcy rozpoczęli represje na ludności polskiej za udział w „krwawej niedzieli” – egzekucje (na Starym Rynku, w Tryszczynie, w „Dolinie Śmierci” k. Fordonu i in.) i wywózki do obozów koncentracyjnych. W operacji brały udział jednostki Einsatzgruppen SS m.in. Einsatzgruppe IV oraz paramilitarna organizacja mniejszości niemieckiej Volksdeutscher Selbstschutz^[75].

W czasie II wojny światowej Bydgoszcz (jako Bromberg) włączona została do prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie jako siedziba rejencji, choć Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy było bardziej przychylne koncepcji powiązania Bydgoszczy z Poznańskiem, według dawnego podziału prowincji i rejencji sprzed 1920 roku, w czasach zaboru pruskiego. W mniemaniu dyrektora ministerialnego Vollerta, ze względu na ważność dróg komunikacyjnych (Kanał Bydgoski, kolej Piła-Bydgoszcz-Toruń), byłoby korzystniej przyłączyć Bydgoszcz do okręgu Gdańskiego, lecz ze względu na czynniki kulturalne, powinna stać się częścią Kraju Warty. O ostatecznej przynależności Bydgoszczy do Okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie zadecydowała nieugięta postawa Alberta Forstera, który ok. 23 września 1939 r. interweniował u samego Hitlera. Mianował on własnego nadburmistrza miasta Wernera Kampe i nie dopuścił do obsadzenia urzędów w rejonie bydgoskim przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych III Rzeszy^[76][77]. Nowy nadburmistrz Bydgoszczy, Werner Kampe zarządził przebudowę centrum miasta na modłę narodowosocjalistyczną. Doprowadził on do realizacji pomysłu wyburzenia zachodniej pierzei Starego Rynku, wschodniej pierzei ul. Mostowej oraz synagogi, by centrum miasta stało się neue deutsche Bromberg. Zlikwidowano stojący w pobliżu gmachu starostwa przy ul. Słowackiego pomnik Henryka Sienkiewicza oraz monument Nieznanego Powstańca Wielkopolskiego przy ul. Bernardyńskiej^[76], zaś na cele wojenne w styczniu 1943 roku przetopiono fontannę Potop.

W latach 1939–1945 śmierć poniosło 10 tysięcy mieszkańców miasta^[78].

22 stycznia 1945 roku radziecki 9 Korpus Pancerny Gwardii sforsował Noteć, a w dniu następnym wdarł się do Bydgoszczy. Nie wdawał się jednak w walki uliczne i przekazał zdobyte pozycje 2 Korpusowi Kawalerii sam udając się na zachód. 23 stycznia wojska 47 Armii generała majora Pierchorowicza oraz 2 Korpusu Kawalerii Gwardii zajęły południową część miasta. Hitlerowcy bronili się w północnej części. 25 stycznia do walk dołączył 8 pułk piechoty 3 Dywizji Piechoty im. Romualda Traugutta. Walczyły tu też oddziały 1 Warszawskiej Brygady Kawalerii, 1 zmotoryzowany batalion rozpoznawczy i 7 samodzielny dywizjon artylerii pancernej. Walki trwały do 27 stycznia kiedy to miasto zostało ostatecznie wyzwolone^[79]. Podczas walk o wyzwolenie miasta został trafiony pociskami Teatr Miejski, rozebrany w 1946 roku.

Współczesność |

W marcu 1945 roku, po zainicjowaniu tworzenia polskiej administracji państwowej, w Bydgoszczy ulokowano stolicę województwa pomorskiego, nie zaś w Toruniu, argumentując to przede wszystkim dwukrotnie większym potencjałem demograficznym, kluczowym dla nowej władzy ludowej^[80]. Uwzględniono przy tym również argumenty o rodowodzie przedwojennym, tzn. potencjał gospodarczy i dostępność komunikacyjną. W 1946 roku w mieście gościła Pomorska Wystawa Rzemiosła, Przemysłu i Handlu w ramach obchodów 600-lecia miasta. Odziedziczony po poprzednich okresach wielobranżowy przemysł został przez nowe władze rozbudowany, nie wybudowano natomiast od podstaw żadnej nowej wielkiej inwestycji przemysłowej, jak to miało miejsce w miastach sąsiednich (Płock, Świecie, Toruń, Janikowo itd.) Na podstawie dekretu PKWN z 31 sierpnia 1944 zostały utworzone miejsca odosobnienia, więzienia i ośrodki pracy przymusowej dla „hitlerowskich zbrodniarzy oraz zdrajców narodu polskiego”. Obozy pracy nr 11, 134 i 203 Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego utworzyło w Bydgoszczy^[81]. W latach 40. i 50. XX w. Bydgoszcz stała się dużym ośrodkiem wojskowym i garnizonowym (m.in. w 1946 przeniesiono z Koszalina dowództwo Pomorskiego Okręgu Wojskowego), a później także kulturalnym (budowa Teatru Polskiego – 1948, Filharmonii Pomorskiej – 1956 i Opery Nova – 1973-2006) i naukowym (cztery publiczne uczelnie wyższe). Na uwagę zasługuje rozwój kultury muzycznej: w 1945 istniały dwie orkiestry symfoniczne (Miejska i Polskiego Radia), od 1953 Filharmonia Pomorska, od 1956 Teatr Muzyczny Opery i Operetki, od 1974 Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Organizowano prestiżowe festiwale muzyczne: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (od 1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (od 1962), Musica Antiqua Europae Orientalis (od 1966), Bydgoski Festiwal Operowy (od 1994), a w latach 70. powstała dzielnica muzyczna z galerią pomników kompozytorów i wirtuozów.

W 1971 roku zasypano część Starego Kanału Bydgoskiego wraz z dwoma śluzami i mostem^[82] ze względu na poszerzenie arterii komunikacyjnej. W latach 70. zbudowano trasę przelotową wschód-zachód, a w latach 80. trasę północ-południe. Od 1950 budowano nowe osiedla mieszkaniowe na Dolnym i Górnym Tarasie miasta (Kapuściska, Leśne), a od lat 60. osiedla z wielkiej płyty (Błonie, Skrzetusko, Wyżyny, Bartodzieje, Szwederowo Północ i Południe, Wzgórze Wolności), zaś w zachodniej części miasta – osiedla domów jednorodzinnych. Na zachodzie (Osowa Góra) i wschodzie miasta (Bydgoszcz Wschód, Zimne Wody, Siernieczek, Brdyujście) powstały dzielnice składowo-przemysłowe. W 1973 włączono do Bydgoszczy położone nad Wisłą miasto Fordon, gdzie w 1980 rozpoczęto budowę dużej dzielnicy na ok. 70 tys. mieszkańców. W 1975 zapoczątkowano także budowę Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku na podobieństwo parku śląskiego. Liczba mieszkańców sięgnęła 386 tys. w 1998, po czym, zaczęła powoli spadać w wyniku zmniejszenia przyrostu naturalnego i suburbanizacji na rzecz gmin podmiejskich.

W 1991 i 1993 35% powierzchni miasta włączono do stref krajobrazu chronionego, m.in. do Nadwiślańskiego Parku Krajobrazowego. W latach 90. przekształceniu uległ system gospodarczy, kilka zakładów po okresie PRL upadło, a większa część została przekształcona w oddziały globalnych i krajowych koncernów i grup kapitałowych (Unilever, Telefonika, Atlas, Mlekpol, Enea, Alcatel-Lucent, Asseco itd.) Firmą o dużym potencjale rozwojowym stały się Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz. W latach 90. reaktywowano regularne loty pasażerskie z portu lotniczego oraz uruchomiono oddział Telewizji Polskiej TVP3 Bydgoszcz.

Od 1 stycznia 1999 miasto jest siedzibą wojewody kujawsko-pomorskiego i rządowej administracji wojewódzkiej. Po 2000 powstało kilka nowych uczelni niepublicznych, a publiczne zostały przekształcone w uniwersytety, powstało kilkanaście muzeów, centrów handlowych, mostów, zapoczątkowano budowę nowej trasy W-Z. Bydgoszcz pozostała dużym ośrodkiem wojskowym: w 2004 zlokalizowano w mieście Centrum Szkolenia Sił Połączonych NATO, a w 2007 Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. Od lat 90. rozbudowie uległ Leśny Park Kultury i Wypoczynku o nowe obiekty służące rekreacji: Ogród Botaniczny z alpinarium, pole golfowe, stok narciarski, park miniatur, park jurajski, zoo z terrarium itp. W latach 2005–2012 zrewitalizowano Wyspę Młyńską, eksponując jej wartości kulturowo-rekreacyjne i przenosząc na jej teren kilka oddziałów Muzeum Okręgowego. W 2009 roku Bydgoszcz startowała w konkursie o tytuł Europejskiej Stolicy Kultury. W latach 2004–2016 dokonano wielu inwestycji, m.in. przebudowano system wodociągowo-kanalizacyjny, oczyszczalnie ścieków i renaturalizowano rzekę Brdę (ok. 1 mld zł), doprowadzono linie tramwajowe do dworca Bydgoszcz Główna (82 mln zł) i do Fordonu (290 mln zł), zbudowano Trasę Uniwersytecką z pylonami w kształcie podków (212 mln zł), Inteligentne systemy transportowe (58 mln zł), Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny z Zakładem Termicznego Przekształcania Odpadów Komunalnych (522 mln zł), rozbudowano port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo (130 mln zł), szpitale (ok. 400 mln zł), zrewitalizowano Stare Miasto i część Śródmieścia, dworce kolejowe, w tym Bydgoszcz Główna (197 mln zł), zmodernizowano bulwary nad Brdą na długości ok. 3 km. Na Brdzie powstały nowe przystanki Bydgoskiego Tramwaju Wodnego, kaskada Międzywodzie, wypożyczalnie rowerów wodnych i motorówek turystycznych. Wskutek rewitalizacji, ekspozycji Bydgoskiego Węzła Wodnego, rozwoju sieci hoteli, imprez kulturalnych miasto znacznie poprawiło swoją markę turystyczną. Od 2010 Bydgoszcz stała się jedynym z krajowych liderów dla nowych lokalizacji centrów usług wspólnych i Business Process Outsourcing, a w 2015 w zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu „Doing Business in Poland 2015” stworzonym przez Bank Światowy. Od 1999 w Bydgoszczy odbyło się wiele międzynarodowych imprez sportowych, m.in.: na stadionie Zawiszy Mistrzostwa Europy (2003) i Świata (2008) Juniorów w Lekkoatletyce, w hali Łuczniczka Mistrzostwa Europy Kobiet w Siatkówce (2009), Mistrzostwa Świata Mężczyzn w Koszykówce (2009) i Siatkówce (2014), a w Myślęcinku Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych (2011 i 2013). W 2016 Bydgoszcz jest gospodarzem Mistrzostw Świata Juniorów w Lekkoatletyce, a w 2017 jednym z 6 miast gospodarzy Mistrzostw Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017.

Administracja |

Status Bydgoszczy |

Przynależność polityczno-administracyjna miasta Bydgoszczy

Okres		Państwo	Zwierzchność	Jednostka administracyjna	Status miasta
1038 – 1238		Monarchia wczesnopiastowska			gród bydgoski
1238-1314		Polska w okresie rozbicia dzielnicowego		księstwo kujawskie	gród bydgoski (siedziba kasztelana)
1314-1320		Polska w okresie rozbicia dzielnicowego		księstwo bydgosko-wyszogrodzkie	gród bydgoski (siedziba kasztelana i urzędników ziemskich)
1346-1569		Zjednoczone Królestwo Polskie		województwo inowrocławskie, powiat bydgoski	miasto królewskie Bydgoszcz (siedziba kasztelana i starosty grodowego)
1569-1772		Rzeczpospolita Obojga Narodów		województwo inowrocławskie, powiat bydgoski	miasto królewskie Bydgoszcz (siedziba kasztelana i starosty grodowego)
1772-1807		Królestwo Prus		Obwód Nadnotecki, landratura bydgoska	miasto Bromberg
1807-1815		Księstwo Warszawskie	Cesarstwo Francuskie	Departament bydgoski, powiat bydgoski	miasto Bydgoszcz
1815-1848		Królestwo Prus		Wielkie Księstwo Poznańskie, rejencja bydgoska, powiat Bromberg	miasto Bromberg
1848-1871		Królestwo Prus		Prowincja Poznańska, rejencja bydgoska, powiat Bromberg	miasto Bromberg
1871-1887		Królestwo Prus	Cesarstwo Niemieckie	Prowincja Poznańska, rejencja bydgoska, powiat Bromberg	miasto Bromberg
1887-1919		Królestwo Prus	Cesarstwo Niemieckie	Prowincja Poznańska, rejencja bydgoska, powiat Bromberg	Bromberg (powiat grodzki)
1919-1938		II Rzeczpospolita		województwo poznańskie, powiat bydgoski	Bydgoszcz (powiat grodzki)
1938–1939		II Rzeczpospolita		województwo pomorskie, powiat bydgoski	Bydgoszcz (powiat grodzki)
1939–1945		III Rzesza		Gdańsk-Prusy Zachodnie, rejencja bydgoska, powiat Bromberg	Bromberg (powiat grodzki)
1945-1952		Rzeczpospolita Polska		województwo pomorskie, powiat bydgoski	Bydgoszcz (powiat grodzki)
1950-1975		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo bydgoskie, powiat bydgoski	Bydgoszcz (powiat grodzki)
1975-1989		Polska Rzeczpospolita Ludowa		województwo bydgoskie	Bydgoszcz (gmina miejska)
1989-1999		III Rzeczpospolita		województwo bydgoskie	Bydgoszcz (gmina miejska)
od 1999		III Rzeczpospolita		województwo kujawsko-pomorskie, powiat bydgoski	Bydgoszcz (miasto na prawach powiatu)

Tradycje administracyjne |

W okresie staropolskim Bydgoszcz wchodziła w skład Prowincji Wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego. Pierwszym ziemskim urzędem bydgoskim była kasztelania, powołana do istnienia w latach 20. XIII wieku. W XIV wieku nastąpił rozwój średnich i niższych urzędów ziemskich (bydgoscy urzędnicy ziemscy), które związane były z wyodrębnieniem księstwa bydgosko-wyszogrodzkiego (1314-1325) oraz rządami lennika Kazimierza Słupskiego (1370-1392)^[83]. Jurysdykcja starostwa bydgoskiego obejmowała królewskie miasto Bydgoszcz i ziemski powiat bydgoski. W latach późniejszych Bydgoszcz była stolicą jednostek podziału administracyjnego I i II stopnia:

• I stopnia – odpowiednik stolicy województwa, regionu: obwodu nadnoteckiego (1772-1806), departamentu bydgoskiego (1806-1815), województwa pomorskiego (1945-1950), województwa bydgoskiego (1950-1975), województwa bydgoskiego (1975-1998) i wraz z Toruniem kujawsko-pomorskiego (od 1999)


• II stopnia – stolica jednostki o statusie niższym niż województwo i wyższym niż powiat: rejencji bydgoskiej (1815-1920, w Prowincji Poznańskiej), rejencji bydgoskiej (1939–1945, w prowincji Gdańsk-Prusy Zachodnie)


• III stopnia – stolica powiatu ziemskiego nieprzerwanie od 1358 i grodzkiego od 1887.

Sądownictwo i więziennictwo w Bydgoszczy |

Tradycje sądownictwa |

W okresie staropolskim administracją i sądownictwem na terenie Bydgoszczy zajmował się kasztelan (od 1230), potem sąd ziemski bydgosko-inowrocławski, wójt, rada miejska oraz starosta (od 1358) Bydgoscy starostowie mieszkali na zamku bydgoskim, w którym posiadali rezydencję, kancelarię i kaplicę^[84]. Wielokrotnie gościli w swoich murach królów polskich, niekiedy przez całe miesiące (np. Kazimierz Jagiellończyk – 1457-1466, Zygmunt Stary – 1520, Stefan Batory – 1577)^[85]. Początkowo od wyroków sądów bydgoskich odwoływano się do władz Inowrocławia, od 1505 do Poznania, a od 1570 do sądu starościńskiego i królewskiego. Od 1764 Bydgoszcz stała się siedzibą Trybunału Koronnego dla Wielkopolski i Prus Królewskich, czyli najwyższego sądu apelacyjnego Korony Królestwa Polskiego dla prawa ziemskiego (szlacheckiego)^[86].
W tym czasie aplikaturę sądowniczą w Bydgoszczy odbywał przyszły generał, organizator władz Księstwa Warszawskiego i twórca hymnu narodowego Józef Wybicki. Wtedy właśnie poznał swoją przyszłą żonę, Kunegundę Drwęską^[87], a 2 października 1794 razem z gen. Henrykiem Dąbrowskim brał udział w zwycięskiej bitwie o Bydgoszcz. Wybicki napisał przyszły Hymn Polski w 1797 we Włoszech w miasteczku Reggio nell’Emilia, z którym do dzisiaj władze Bydgoszczy utrzymują stosunki partnerskie.

Od 1781 w Bydgoszczy w nowym budynku na Starym Rynku miał siedzibę Zachodnio-Pruski Sąd Nadworny będący sądem apelacyjnym dla Obwodu Nadnoteckiego, z filiami w Pile i Chojnicach^[88]. W okresie Księstwa Warszawskiego organem sądowym był Trybunał Cywilny Departamentu Bydgoskiego, który nadal spełniał rolę sądu apelacyjnego. Od 1815 w Bydgoszczy znajdował się Sąd Ziemski, od którego można było odwołać się do wyższego Sądu Apelacyjnego w Poznaniu. W 1870 wzniesiono przy ul. Wały Jagiellońskie 4 nową siedzibę Sądu Ziemskiego, a w 1906 nową siedzibę Sądu Okręgowego. W dwudziestoleciu międzywojennym funkcjonował Sąd Grodzki oraz Prokuratura w gmachu przy Wałach Jagiellońskich. Po II wojnie światowej od 1949 funkcjonował w Bydgoszczy Sąd Apelacyjny dla województwa pomorskiego, przemianowany w 1951 na Wojewódzki, a w 1999 na Okręgowy.

Stan obecny |

W 2015 w Bydgoszczy istniały następujące jednostki i organizacje związane z sądownictwem:

• 
  Wojewódzki Sąd Administracyjny (od 2002 r., Jana Kazimierza 5) – sąd najwyższej instancji w województwie kujawsko-pomorskim;


• 
  Sąd Okręgowy (Wały Jagiellońskie 2) – jeden z 45 w Polsce i 3 w województwie, jego jurysdykcja obejmuje zachodnią część województwa;


• 
  Sąd Rejonowy – poszczególne wydziały znajdują się w kilku budynkach na terenie miasta, m.in. Wały Jagiellońskie 2 i 4, Grudziądzka 45, Toruńska 64a, Nowy Rynek 10, Piotrowskiego 7, Grunwaldzka 30;


• Stały Polubowny Sąd Konsumencki (Jagiellońska 10), z filiami w Toruniu i Włocławku;


• 
  Samorządowe kolegium odwoławcze (Jagiellońska 3) – jedno z 3 w województwie, obejmuje jego zachodnią połowę;


• 
  Prokuratura Okręgowa w Bydgoszczy (Okrzei 10) – jedna z 40 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;


• 
  Prokuratury Rejonowe: Bydgoszcz Północ (Przyrzecze 2-4) i Bydgoszcz Południe (Nowy Rynek 10);


• 
  Instytut Pamięci Narodowej – delegatura w Bydgoszczy (Grudziądzka 9-15)


• Bydgoska Okręgowa Rada Adwokacka – jedna z 24 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;


• Bydgoska Okręgowa Izba Radców Prawnych; – jedna z 19 w Polsce, obejmuje zachodnią część województwa;


• 
  Krajowa Izba Biegłych Rewidentów – jeden z 27 oddziałów w Polsce.

Pięcioletnie jednolite studia magisterskie na kierunku prawo w Bydgoszczy można odbyć na Kujawsko-Pomorskiej Szkole Wyższej^[89].

Od około 2000 roku lokalne środowisko prawnicze, władze miasta i parlamentarzyści starają się o zlokalizowanie w Bydgoszczy Sądu Apelacyjnego do obsługi województwa kujawsko-pomorskiego. Tradycje sądu tej instancji w mieście sięgają roku 1764 i okresów 1781-1815, 1949-1975, a od 2005 roku Bydgoszcz jest największym polskim miastem bez własnego sądu apelacyjnego^[90].

Więziennictwo |

W Bydgoszczy mieści się Okręgowy Inspektorat Służby Więziennej (jeden z 16 w kraju), któremu podlega 10 jednostek organizacyjnych, w tym 3 areszty śledcze (Bydgoszcz, Toruń, Chojnice) i 7 zakładów karnych (Bydgoszcz, Grudziądz 2x, Inowrocław, Koronowo, Potulice, Włocławek)^[91]. W Bydgoszczy znajduje się areszt śledczy (Wały Jagiellońskie 4)^[92] oraz Zakład Karny Bydgoszcz-Fordon (1853-1984 dla kobiet, od 1984 dla mężczyzn)^[93].

Turystyka |

 Osobny artykuł: Turystyka w Bydgoszczy.

Bydgoszcz jest miastem o historycznej metryce, której specyfika wyraża się przede wszystkim w symbiozie Starówki z rzeką oraz powszechności XIX-wiecznej zabudowy z okresu „belle epoque”. Spuściznę architektury staropolskiej stanowią trzy gotyckie kościoły, byłe kolegium jezuickie, kilka szachulcowych spichlerzy z XVIII w. oraz kilkanaście budynków i kamienic z XVII-XVIII w. Bogata jest natomiast zabudowa architektoniczna z okresu 1850-1914. Podstawowym i oryginalnym walorem Bydgoszczy jest jednak woda: rzeki, kanały, budowle hydrotechniczne, bulwary, nabrzeża, kaskady oraz elewacja zabudowy miasta od strony rzeki.

Na uwagę zasługuje Stare Miasto położone w meandrach rzeki Brdy (drugim obszarem staromiejskim jest Stary Fordon nad Wisłą), Wyspa Młyńska, Wenecja Bydgoska oraz Śródmieście z wielkomiejską zabudową secesyjną. Unikatowym zabytkiem jest najstarsza, czynna w Polsce sztuczna droga wodna – Kanał Bydgoski (1774 r.) z systemem śluz.

Produktem turystycznym jest Stare Miasto i Śródmieście ze swym historycznym rozplanowaniem i zabytkami architektury: kościołami, spichrzami, gmachami użyteczności publicznej, ulicami zabudowanymi zdobionymi kamienicami. W wojewódzkim rejestrze zabytków znajduje się 245 obiektów z Bydgoszczy^[94], w tym przestrzenny zespół Starego Miasta, pozostałości murów miejskich, Wyspa Młyńska (w całości), Stary Kanał Bydgoski (w całości wraz ze śluzami i jazami), Śluza Miejska, 16 kościołów, synagoga, 7 cmentarzy, 10 starych spichlerzy, dawna wieża ciśnień, ok. 35 obiektów użyteczności publicznej, ponad 100 kamienic i willi. Gminna ewidencja zabytków obejmuje natomiast około 2800 obiektów, z czego ponad 2 tys. (75%) znajduje się w obszarze zwartej zabudowy Śródmieścia wraz z Bocianowem, Bielawami, Okolem i Wilczakiem^[95].

W mieście warto zobaczyć zabytkowe kościoły, zwłaszcza katedrę – sanktuarium maryjne Matki Bożej Pięknej Miłości, bazylikę św. Wincentego à Paulo oraz pozostałe trzy miejskie sanktuaria. W mieście znajduje się kilkanaście muzeów oraz obiekty kulturalne, które przyciągają publiczność ze względu na swój repertuar, jak również z powodu imprez i festiwali. W mieście tworzony jest również kulturowy Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O, na którym ustanowiono 16 przystanków^[96] oraz Bydgoski Szlak Kulinarny^[97].

Wielkim atutem Bydgoszczy jest również przyroda. Miasto rozczłonkowane jest dolinami trzech wielkich cieków wodnych. W związku z tym istnieje w Bydgoszczy wiele miejsc, skąd można zobaczyć panoramę miasta. Kolejne dzielnice, z zachodu na wschód można podziwiać idąc ścieżką spacerową wzdłuż Zbocza Bydgoskiego – krawędzi górnego tarasu Bydgoszczy o wysokości względnej 20–40 m.

W mieście nie brakuje parków, w tym wielu założonych w wieku XIX. Godne polecenia są przede wszystkim: Leśny Park Kultury i Wypoczynku, Planty nad Kanałem Bydgoskim oraz szereg parków w obrębie Śródmieścia.

Waterfront Bydgoszczy |

 Osobne artykuły: Bydgoski Węzeł Wodny, Wyspa Młyńska w Bydgoszczy, Wenecja Bydgoska i Kanał Bydgoski.

Cechą charakterystyczną Bydgoszczy jest ekspozycja zabudowy od strony rzek i kanałów. W ciągu wieków w pobliżu rzeki budowano kościoły, spichlerze, kamienice, mosty. Nad Brdą i Kanałem Bydgoskim mają miejsce wszystkie ważniejsze wydarzenia miasta. Wokół niej tworzy się specyficzny salon miasta – z Wyspą Młyńską jako jego centrum. Atrakcyjność Bydgoszczy związanej z wodą jest podkreślana przez iluminację zabytków, miejsc i zieleni oraz wzbogacana przez małe formy architektoniczne np. rzeźbę „Przechodzący przez rzekę”. Dodatkowego uroku dodają jazy oraz kaskady Międzywodzia. W gazetach opisujących miasto spotyka się stwierdzenia, że Bydgoszcz jest polskim Amsterdamem^[98].

Na obszarze staromiejskim w Brdzie odbijają swe wizerunki:

• bydgoskie zabytki (np. katedra, spichrze, Pałac Lloyda i inne),


• budynki municypalne (np. Poczta Główna, była Dyrekcja Kolei Wschodniej),


• budynki poprzemysłowe (np. młyny Rothera, garbarnia Buchholza, obecny gmach PZU), młyny Kentzera,


• budowle nowoczesne (Opera Nova, „nowe spichrze” i inne),


• kamienice nad Brdą, Młynówką oraz Kanałem Bydgoskim (Wenecja Bydgoska, ul. Przyrzecze, ul. Stary Port, kamienice na Wyspie Kanałowej).

Unikalnym zabytkiem Bydgoszczy jest najstarszy w Polsce Kanał Bydgoski (1774) – śródlądowy łącznik pomiędzy Europą Zachodnią a Wschodnią. Na terenie miasta znajduje się dziesięć śluz i trzy jazy. Cztery śluzy są nieczynne, odrestaurowane i udostępnione do zwiedzania w parku nad Kanałem (3) oraz w Brdyujściu (1). Centrum Bydgoskiego Węzła Wodnego na terenie staromiejskim jest Wyspa Młyńska wraz z Wenecją Bydgoską. Wobec zlokalizowania w jej obrębie szeregu obiektów wystawienniczych Muzeum Okręgowego, posiada duże znaczenie kulturalne.

Jednym z podstawowych szlaków spacerowo-turystycznych Bydgoszczy są bulwary wzdłuż Brdy (5 km) oraz Kanału Bydgoskiego (3 km). Wzdłuż Kanału można podziwiać odrestaurowane, zabytkowe śluzy, natomiast wzdłuż Brdy oprócz budowli hydrotechnicznych – zabytkowe gmachy architektury. Niektóre z nadrzecznych budowli są traktowane jako symbol miasta: zespół spichrzy nad Brdą, „nowe spichrze”, czy też np. Opera Nova. Od 2015 r. projektowana jest również budowa bulwaru nad Wisłą w Starym Fordonie^[99]. Do tej pory trasę spacerową nad Wisłą stanowi korona wału przeciwpowodziowego o długości ok. 4,5 km^[100].

Na Brdzie kursują trzy tramwaje wodne (w tym 2 statki solarne), których kurs (8 przystanków) uwzględnia również śluzowanie na śluzie miejskiej i innych.

Miasto lokacyjne |

 Osobny artykuł: Stare Miasto w Bydgoszczy.

Bydgoskie Stare Miasto położone na zakolu Brdy zachowało średniowieczne rozplanowanie. Zachowały się tu relikty architektury sprzed 1800 r.:

• 
  gotyckie świątynie: katedra św. św. Marcina i Mikołaja, kościół pobernardyński oraz kościół klarysek,


• gmach byłego kolegium jezuickiego z XVII w.,


• fragmenty murów obronnych,


• kilkanaście kamienic i spichlerze z XVIII w.

Większość zabudowy Starówki pochodzi jednak z 1. i 2. połowy XIX wieku. Centralnym punktem miasta jest Stary Rynek. W jednej z kamienic wschodniej pierzei Rynku dwa razy dziennie ukazuje się postać Pana Twardowskiego, która prezentuje krótki spektakl widowiskowo-muzyczny.

Na terenie miasta lokacyjnego wraz z Wyspą Młyńską znajdują się historyczne ulice i place miejskie. Znajduje się tu ponad 50 obiektów wpisanych do wojewódzkiego rejestru zabytków i kilkaset zabytków z rejestru gminnego. Do nowszych obiektów zalicza się monumentalny pomnik Kazimierza Wielkiego – dawcy praw miejskich dla Bydgoszczy i budowniczego zamku.

Śródmieście |

 Osobny artykuł: Śródmieście (Bydgoszcz).

Śródmieście Bydgoszczy zostało niemal w całości zbudowane w latach 1850–1914 na fali korzystnej koniunktury z okresu pruskiego. Ówczesne powiązania gospodarcze i mentalne z Berlinem zdecydowały, że stolica Cesarstwa Niemieckiego stała się dla Bydgoszczy wzorcem, punktem odniesienia. W owym czasie nazywano Bydgoszcz „Małym Berlinem”, z uwagi na podobieństwo urbanistyczne: stawiania na pierwszym planie terenów zielonych: parków, skwerów, ogrodów, relacji do rzek i kanałów oraz autorstwo nowej zabudowy według projektów architektów berlińskich lub miejscowych, kształconych na berlińskich uczelniach. Największy wkład w zabudowę w okresie pruskim wnieśli m.in. architekci: Józef Święcicki, Fritz Weidner, Karl Bergner, Paul Böhm, Rudolf Kern, Erich Lindenburger, Carl Rose, Alfred Schleusener, Paul Sellner, Heinrich Seeling^[101] oraz miejscy radcy budowlani: Heinrich Grüder (1871-1877), Wilhelm Lincke (1878-1886), Carl Meyer (1886-1912), Heinrich Metzger (1912-1920)^[102], a w okresie międzywojennym m.in.: Jan Kossowski, Bogdan Raczkowski, Kazimierz Ulatowski i inni.

Rozległe Śródmieście słynie przede wszystkim z XIX i XX-wiecznej zabudowy, w stylach historyzujących (eklektyzm, neorenesans, neobarok, neogotyk, historyzm malowniczy, secesja i modernizm)^[103]. Wschodnia część Śródmieścia została zbudowana na założeniach miasta-ogrodu, wobec czego zabudowa przeplata się tutaj z zielenią parków. Właśnie w tym rejonie jest zlokalizowana dzielnica muzyczna, gdzie zbudowano szereg obiektów kulturalnych i oświatowych.

Na terenie Śródmieścia znajduje się większość zabytkowych gmachów użyteczności publicznej: administracyjnych, oświatowych, kulturalnych, neogotyckie i neobarokowe kościoły oraz pierzeje wielkomiejskich kamienic wzdłuż najważniejszych traktów miejskich: ul. Gdańskiej, Dworcowej, Cieszkowskiego, Alei Mickiewicza i innych. Bogate w detale, sztukaterie i ornamenty kamienice i wille są wielkim walorem zabytkowej i współczesnej architektury miasta. Kilka obiektów ze Śródmieścia jest traktowanych jako symbole miasta np. pomnik Łuczniczki z 1910 r., monumentalna Fontanna Potop z 1904 r. (odbudowywana), czy też neobarokowy hotel „Pod Orłem”. Istnieją także fontanny i nowe pomniki, m.in. „Ławeczka” z pogromcą Enigmy, bydgoszczaninem Marianem Rejewskim.

Zabytkowe kościoły |

 Osobny artykuł: Obiekty sakralne w Bydgoszczy.

Bydgoszcz posiada kilkanaście zabytkowych obiektów sakralnych, w tym cztery sanktuaria, późnogotyckie kościoły z okresu przełomu średniowiecza i renesansu oraz neogotyckie i neobarokowe z czasów historyzmu. Warte zwiedzenia są przede wszystkim: katedra św. św. Marcina i Mikołaja z 1466 r. – sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości, kościół pobernardyński zbudowany latach 1552–1557, kościół klarysek, z którego wieży codziennie w południe grany jest hejnał Bydgoszczy. Bazylika Mniejsza pw. św. Wincentego à Paulo jest jednym z najciekawszych w Polsce przykładów nawiązania do Panteonu w Rzymie.

Wśród kościołów architektury historyzującej najbardziej okazałe są: kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła, św. Andrzeja Boboli, Najświętszego Serca Pana Jezusa, Trójcy Świętej, św. Mikołaja.

Muzea, turystyka festiwalowa |

 Osobne artykuły: Muzea w Bydgoszczy i Festiwale i przeglądy w Bydgoszczy.

W Bydgoszczy znajduje się regionalne Muzeum Okręgowe mieszczące się w kilku budynkach rozsianych po starówce (zwłaszcza na Wyspie Młyńskiej), Muzeum Wojsk Lądowych oraz jedyne w Polsce działające w czynnej aptece Muzeum Farmacji. Istnieje również Muzeum Mydła i Historii Brudu, Muzeum Kanału Bydgoskiego, Muzeum Dyplomacji i Uchodźstwa Polskiego, Muzeum Wolności i Solidarności, Muzeum Fotografii, Muzeum Oświaty, Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych, Muzeum Misyjne duchaczy i inne.

Bydgoszcz słynie również z kilkunastu festiwali, które przyciągają widzów także spoza miasta. Działają tu znane sceny muzyczne Filharmonii Pomorskiej, Opery Nova oraz scena Teatru Polskiego. Filharmonia organizuje festiwale: „Bydgoski Festiwal Muzyczny” i „Musica Antiqua Europae Orientalis”, opera „Bydgoski Festiwal Operowy”, zaś teatr „Festiwal Prapremier”. Sporą publiczność zyskują również koncerty oraz imprezy plenerowe typu „Ster na Bydgoszcz”.

Oddzielną kwestią jest duża różnorodność imprez sportowych, w tym wielu klasy międzynarodowej, a wręcz światowej, które przyciągają kibiców z całej Polski.

Turystyka kongresowa i biznesowa |

W Bydgoszczy znajduje się duże Centrum Kongresowe, które zajmuje jeden z kręgów Opery Nova (gmach ma formę trójlistnej koniczyny, dwa kręgi zajmuje opera).

W 2009 r. według Katalogu Usług Konferencyjnych, wydawanego przez Meetings Management bydgoskie centrum znalazło się w czołówce największych tego typu obiektów w kraju^[104]. Miasto jako duży ośrodek gospodarczy jest poza tym miejscem szkoleń oraz turystyki biznesowej.

Stary Fordon |

Na terenie administracyjnym Bydgoszczy znajduje się dawne miasteczko Fordon, lokowane w średniowieczu, które posiada własny rynek staromiejski oraz kilka zabytków. Fordon posiada układ przestrzenny z XV wieku, natomiast obecna zabudowa pochodzi z XIX i XX wieku. Na uwagę zasługuje położenie Fordonu, którego rynek jest oddalony od Wisły zaledwie o 200 m., a z mostu przez Wisłę prezentuje się klasyczna nadwiślańska panorama byłego miasteczka.

Nad starym Fordonem dominują wieże trzech świątyń, które były niegdyś różnych wyznań: katolicka, ewangelicka i żydowska. W XVIII wieku Fordon zamieszkiwali w większości Żydzi, a nad Wisłą znajdowała się królewska komora celna ustanowiona tutaj przez króla Zygmunta III Wazę.

Zabytki militarne |

 Osobne artykuły: DAG Fabrik Bromberg i Exploseum w Bydgoszczy.

II wojna światowa pozostawiła w Bydgoszczy i okolicy atrakcje dla miłośników militariów. W lasach na terenie Zakładów Chemicznych „Zachem” w południowo-wschodniej części miasta, znajdują się tajemnicze obiekty hitlerowskiej fabryki materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, która zaliczała się do największych pod względem areału fabryk zbrojeniowych wzniesionych na obszarach okupowanych przez hitlerowskie Niemcy. Do dziś na tym obszarze pozostały kilkanaście kilometrów dróg-betonówek, bocznic kolejowych i kilkadziesiąt zamaskowanych w lesie budynków, a także kilka kilometrów tuneli. W 2011 r. w 8 obiektach strefy produkcji nitrogliceryny (1% powierzchni całej fabryki, która obejmowała obszar 23 km²) otwarto Eksploseum – skansen architektury przemysłowej III Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną.

Poza tym w podbydgoskich lasach znajdują się liczne schrony i obiekty powojskowe. Strona polska pozostawiła po sobie linię obrony Wojska Polskiego (zwaną Przedmościem Bydgoskim) w Kruszynie-Osówcu, gdzie siłami członków i sympatyków Bydgoskiego Stowarzyszenia Miłośników Zabytków „Bunkier” urządzono skansen^[105].

Turystyczne nagrody i wyróżnienia |

Wraz z postępem rewitalizacji terenów nadrzecznych, parkowych i zabytkowej architektury, Bydgoszcz zyskuje coraz większą markę turystyczną w kraju i na świecie. W rankingach organizowanych przez fachowe media Bydgoszcz niejednokrotnie znajduje się w gronie miast polskich uchodzących za topowe turystycznie. Np. twórcy rankingu Poland Sotheby’s International Realty podkreślają, że^[106]:

Miasto coraz bardziej przypomina Amsterdam nie tylko ze względu na przecinające ją kanały. Piękna, unikalna architektura, ciekawe wydarzenia artystyczne i rozległe tereny rekreacyjne sprawiają, że w tym mieście po prostu chce się żyć

Po 2010 Bydgoszcz otrzymała szereg nagród i wyróżnień w zakresie turystyki, m.in.:

• Tytuł Wydarzenie Muzealne Roku Sybilla 2011 w kategorii wystawy techniki dla Exploseum Centrum Techniki Wojennej DAG Fabrik Bromberg przyznany przez Ministerstwo Kultury i Dziedzictwa Narodowego^[107];


• Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny 2012 dla Wyspy Młyńskiej nadany przez Polską Organizację Turystyczną^[108];


• Bydgoszcz wśród 10 najlepszych celów podróży w Polsce w 2013 roku według największej na świecie witryny turystycznej Tripadvisor^[10];


• Nominacja do 7 nowych Cudów Polski 2013 dla Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy – miesięcznik National Geographic Traveler^[109];


• Certyfikat „Gmina Przyjazna Turystom” przyznany w 2014 roku miastu Bydgoszczy przez Pismo Samorządu Terytorialnego „Wspólnota” wraz z PTTK^[110];


• Bydgoszcz uznana za 5 najpiękniejsze miasto w Polsce w 2014 roku według rankingu Poland Sotheby’s International Realty – platformy dla agencji pośredniczących w handlu nieruchomościami o statusie luksusowych na całym świecie^[11].


• W 2015 roku Exploseum w Bydgoszczy zostało włączone do Europejskiego Szlaku Dziedzictwa Przemysłowego, zyskując rangę tzw. punktu kotwicznego, jednego z 6 w Polsce i 77 w Europie – miejsca industrialne o ponadregionalnym znaczeniu dla przemysłowej historii Europy i o dużym potencjale turystycznym^[111]
  


• Bydgoszcz 8 najlepszym celem podróży w Polsce w 2015 roku według Tripadvisor^[12] (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim);


• 
  Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy ulokowane w 2015 roku przez National Geographic Traveler na pierwszym miejscu wśród pięciu najciekawszych muzeów w Polsce^[112]
  


• Szlak Wody, Przemysłu i Rzemiosła TeH2O w Bydgoszczy zdobywa prestiżową nagrodę w konkursie Tourism Trends Awards 2016 oraz nominację w konkursie World Travel Awards 2016^[113]
  


• Bydgoszcz 5 najlepszym celem podróży w Polsce w 2017 roku według Tripadvisor^[114] (najwyżej ocenione miejsce w regionie kujawsko-pomorskim, m.in. przed Poznaniem, Toruniem);


• 
  Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy otrzymuje w 2017 Certyfikat Najlepszy Produkt Turystyczny Polskiej Organizacji Turystycznej, wcześniej to wyróżnienie otrzymały Exploseum, Wyspa Młyńska oraz Festiwal Filmowy Camerimage^[115].

Szlaki turystyczne i otoczenie |

 Osobny artykuł: Trasy turystyczne Bydgoszczy i okolic.

Atrakcyjność krajobrazowo-przyrodnicza oraz silne zalesienie okolic Bydgoszczy sprawia, że wytyczono na obszarze podmiejskim kilkadziesiąt znakowanych szlaków turystycznych. Zagęszczenie szlaków w okolicy Bydgoszczy jest największe w regionie i większe niż w wielu innych dużych miastach. Spośród szlaków pieszych można wyróżnić:

• szlaki Brdy (9) – prowadzą one na północ od Bydgoszczy głównie terenami leśnymi wzdłuż Brdy i Zalewu Koronowskiego,


• szlaki Wisły (14) – obejmują cztery krainy: Dolinę Dolnej Wisły, dorzecze dolnej Wdy, zachodnią część Pojezierza Chełmińskiego i północne krańce Puszczy Bydgoskiej,


• szlaki Noteci (12) – prowadzą dorzeczem Noteci, obejmując część etnicznych terenów Kujaw i Pałuk, przez Bydgoskie Łąki Nadnoteckie oraz Puszczą Bydgoską krzyżując się w okolicy Jeziora Jezuickiego.

Przez Bydgoszcz przebiega najdłuższa w Europie Międzynarodowa Trasa Rowerowa R-1 oraz kilka innych: po Dolinie Dolnej Wisły, dookoła Doliny Fordońskiej, Rowerowy Szlak Przyjaźni Bydgoszcz-Toruń i inne.

Na obszarze miasta i w najbliższym jego otoczeniu znajdują się cztery grodziska słowiańskie z VI-XI w.: Wyszogród, Zamczysko, Pawłówek i Strzelce Dolne. Miasto słynie również z turystyki wodnej, za sprawą spływów kajakowych na Brdzie oraz żeglugi barkami turystycznymi na szlakach żeglugowych: Wielkiej Pętli Wielkopolski, Pętli Toruńskiej, Pętli Kujawskiej, na Wiśle i Noteci. W dzielnicy Opławiec znajduje się ośrodek wypoczynkowy (Janowo) oraz sanatorium (wybudowane w 1904). W promieniu 20 km znajduje się ok. 10 kąpielisk nad jeziorami. Najbliższe są w Pieckach i Chmielnikach nad Jeziorem Jezuickim oraz w Borównie nad jeziorem Borówno. Stan czystości wody w Brdzie (II klasa) umożliwia kąpiel w rzece na jej odcinku górnym.

W najbliższym otoczeniu miasta znajduje się zespół pałacowo-parkowy w Ostromecku, zwany „bydgoskim Wilanowem”, Puszcza Bydgoska, zyskująca coraz bardziej na turystycznej marce Dolina Dolnej Wisły, a w odległości ok. 20 km Zalew Koronowski, atrakcyjny dla żeglarzy i wodniaków. Miasto jest dobrym punktem wypadowym w Bory Tucholskie, na Ziemię Chełmińską (zabytki pokrzyżackie) oraz na Kujawy i Pałuki, gdzie wytyczono Szlak Piastowski. W 2008 roku w Solcu Kujawskim, 15 km od Bydgoszczy powstał park jurajski, zaś w 2012 podobny obiekt w Leśnym Parku Kultury i Wypoczynku.

Noclegi |

 Osobny artykuł: Hotele w Bydgoszczy.

W Bydgoszczy znajduje się jeden hotel pięciogwiazdkowy (Bohema) oraz pięć czterogwiazdkowych: City, Holiday Inn, Pod Orłem, Słoneczny Młyn oraz Sepia. Oprócz nich znajduje się ok. 20 obiektów niższej klasy. Według danych GUS w 2013 r. w Bydgoszczy funkcjonowało 25 turystycznych obiektów noclegowych (w tym 18 hoteli), dysponujących 3 tys. miejsc. Udzielono 238 tys. noclegów, w tym 90% w hotelach^[116]. Oferowanych jest także 105 miejsc w schronisku młodzieżowym oraz kilkaset w obiektach oferujących pokoje gościnne.

Gospodarka |

 Osobny artykuł: Gospodarka Bydgoszczy.

Bydgoszcz jest ósmym pod względem wielkości w kraju^[118] i największym w regionie kujawsko-pomorskim ośrodkiem gospodarczym. Jest również czwartym w Polsce północnej miejscem pracy najemnej, którego zasięg oddziaływania wykracza poza województwo kujawsko-pomorskie^[56]. Zatrudnienie w sektorze przedsiębiorstw wynosiło 56 tys. osób (7 miejsce w kraju), z czego 90% przypadało na sektor prywatny^[49].

Pierwszoplanowe znaczenie w gospodarce miasta mają usługi i przemysł. Jego struktura jest zdywersyfikowana, lecz najważniejsze znaczenie mają branże^[119]:

• 
  chemiczna, w tym przetwórstwa tworzyw sztucznych, skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Przemysłowego,


• informatyczna (IT) i nowoczesnych usług dla biznesu Business Process Outsourcing (BPO) / Share Service Center (SSC), skupione w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego,


• 
  elektromaszynowa, w tym produkcji taboru kolejowego i tramwajowego skoncentrowana wokół firmy PESA jej poddostawców,


• 
  spożywcza.

Wizytówką gospodarczą miasta i największym miejscowym przedsiębiorstwem są Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, produkujące tabor kolejowy i tramwajowy. W mieście obecnych jest wiele grup kapitałowych, koncernów i korporacji międzynarodowych. W Bydgoszczy znajduje się około 25% kujawsko-pomorskich firm eksportujących swoje wyroby za granicę^[120]. Duże znaczenie posiada rozwinięte otoczenie biznesu – banki, usługi finansowe, instytucje ubezpieczeniowe, obsługa nieruchomości i firm, targi, klastry przemysłowe, organizacje gospodarcze, baza hotelowa klasy prestiż, połączenia lotnicze (w tym towarowe).

Specyfikę gospodarczą Bydgoszczy dopełnia otoczenie, powiat bydgoski, a zwłaszcza najbliżej położone i rozwinięte gminy: Białe Błota, Osielsko, Nowa Wieś Wielka i Solec Kujawski, których parametry gospodarcze są wyraźnie lepsze niż przeciętne obszary wiejskie. Aglomeracja Bydgoszczy grupuje 30% podmiotów gospodarczych w województwie kujawsko-pomorskim, w tym ponad 50% podmiotów dużych, zatrudniających ponad 1000 osób. Aktywność zawodowa w Bydgoszczy jest najwyższa w regionie, natomiast stopa bezrobocia – najniższa. Dodatkowo Bydgoszcz stanowi miejsce pracy dla 30 tys. osób dojeżdżających z zewnątrz (dane z 2011)^[121]. Saldo dojazdów daje Bydgoszczy 4 miejsce w Polsce północnej, po Warszawie, Poznaniu i Gdańsku^[56].

Miasto w rankingach gospodarczych |

Specyfika bydgoskiej gospodarki wyraża się m.in. w skromnej obecności w rankingach przedsiębiorstw o największych przychodach (np. 500 Polityki), gdyż to nie przedsiębiorstwa handlowe, wykazujące duży obrót decydują o obrazie gospodarczym miasta, lecz m.in. branża przetwórcza (przychody – 7 miejsce w kraju)^[118]. Należy podkreślić, że największe przędsiębiorstwa bydgoskie są często filiami, względnie oddziałami ogólnopolskich lub globalnych grup kapitałowych, a jednocześnie ponad połowa kujawsko-pomorskich firm o największym zatrudnieniu znajduje się właśnie w Bydgoszczy^[67]. Firmy bydgoskie są szeroko reprezentowane w rankingach promujących jakość wyrobów i usług (Teraz Polska, Dobre bo Polskie, Medal Europejski itp), wskaźniki rozwoju (Gazele Biznesu, Złota Setka itp.) lub etykę prowadzenia działalności gospodarczej (Firmy Fair Play). W 2015 roku spośród 121 firm z kujawsko-pomorskiego wyróżnionych jako Diamenty Forbesa jedna trzecia to firmy z Bydgoszczy (28) i powiatu (10)^[122]. Na uwagę zasługują lokalne udogodnienia w prowadzeniu i rozwoju biznesu. W 2015 roku Bydgoszcz zajęła pierwsze miejsce wśród miast polskich w rankingu Doing Business in Poland 2015 przygotowanym przez Bank Światowy^[123].

Rys historyczny |

Bydgoszcz posiada bogate tradycje handlowe i przemysłowe. Tradycja handlu sięga średniowiecza, natomiast przemysłu początku XIX wieku^[125]. Rozwój Bydgoszczy opierał się na przesłankach wynikających z jej położenia na styku działów wodnych (Bydgoski Węzeł Wodny) i szlaków komunikacyjnych (szlak bursztynowy)^[126]. Począwszy od XV wieku Bydgoszcz stała się centrum handlu zbożowego dla północnej Wielkopolski^[127], a w wieku XVI miasto należało do największych ośrodków handlu spławnego w Rzeczypospolitej^[128]. W okresie staropolskim Bydgoszcz była także sporym ośrodkiem produkcji rzemieślniczej, gdzie funkcjonowało kilkanaście cechów^[129]. Na terenie Rzeczypospolitej znane były piwo bydgoskie oraz wyroby garncarskie, odnotowane m.in. w dziele Flis, to jest Spuszczanie statków Wisłą i inszymi rzekami do niej przypadającymi (1595)^[130].

W XVI wieku piwo bydgoskie obok czterech innych było zatwierdzone przez Sejm jako piwo eksportowe Rzeczypospolitej^[131]. Podpiętrzona w jazie miejskim Brda była źródłem energii dla napędu różnorodnych manufaktur, m.in. młynów wodnych, tartaków, garbarni. W mieście znajdowała się m.in. żupa solna (1522) i warzelnia soli (1579), mennica królewska (1594-1688) oraz papiernia (1648)^[132]. Bydgoszczanie aż do końca XVII wieku posiadali monopol na handel solą na terenie Wielkopolski^[133]. Od połowy XVII wieku handel i gospodarka miejska przeżywała kryzys wskutek wojen szwedzkich, ale nawet wtedy miasto wyróżniało się pod względem spławu towarów^[125]. W życiu gospodarczym miasta ważną rolę odgrywały także targi oraz sześciokrotnie w roku jarmarki, na które mieszczanie otrzymali przywileje królewskie^[132].

Duże znaczenie dla rozwoju przemysłu i handlu ukierunkowanego na Europę Zachodnią miała budowa Kanału Bydgoskiego w 1774^[134] W końcu XVIII w. przepływało nim ok. 1000 łodzi i tratew rocznie, a w połowie XIX wieku już osiem razy więcej^[135]. Bydgoszcz była pośrednikiem w dostawie drewna i zboża z Królestwa Kongresowego oraz maszyn i wyrobów przemysłowych z Niemiec^[136]. Z kolei włączenie miasta do sieci kolejowej w 1851^[137] zadecydowało o zaistnieniu w Bydgoszczy rewolucji przemysłowej, która całkowicie zmieniła jego oblicze w II połowie XIX w. i doprowadziła do metropolizacji Bydgoszczy^[138]. Ranga kolei w Bydgoszczy była bardzo duża. Tutaj znajdowała się Dyrekcja Kolei Wschodniej zarządzająca siecią od Berlina po Kłajpedę^[139] oraz siedziba warsztatów kolejowych, największych we wschodnich prowincjach Niemiec^[140]. W XIX wieku Bydgoszcz dzięki rozwojowi komunikacji wodnej, kolejowej i przemysłu rozwijała się najszybciej spośród miast zaboru pruskiego^[138]. Przez cały XIX wiek szczególne znaczenie miał w Bydgoszczy przemysł maszyn i urządzeń do obróbki drewna i maszyn rolniczych oraz przemysł spożywczy. Wiele powstałych wtedy przedsiębiorstw istnieje do dnia dzisiejszego np.^[138]: Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” (1852), Zakład Sygnałów Kolejowych Fiebrandta (1864), Fabryka Obrabiarek do Drewna (1865), Fabryka Maszyn Löhnerta (1868), Fabryka Mebli Ottona Pfefferkorna (1884), Rzeźnia Miejska (1890)^[141] i wiele innych.

Na szczególną uwagę zasługuje rozwój od lat 70. XIX w. przemysłu drzewnego^[142]. Wielkie ilości drewna spławiane z Królestwa Kongresowego Wisłą do Gdańska i Kanałem Bydgoskim do centralnych Niemiec sprzyjały powstaniu w Bydgoszczy w latach 90. XIX w. zespołu przedsiębiorstw (tartaków, stolarni, fabryk mebli, sklejek, opakowań drewnianych) położonych wzdłuż nabrzeży dolnej Brdy, które zapoczątkowały wschodnią dzielnicę przemysłową^[138]. Rozwojowi tej dziedziny gospodarki sprzyjała regulacja Brdy (1879) i budowa portu drzewnego w Brdyujściu, regulacja Wisły (1880-1892)^[143], a w 1890 powstanie przedsiębiorstwa Żegluga Bydgoska^[144].

Po 1920 bydgoski ośrodek przemysłowy rozwijał się w dalszym ciągu, m.in. w latach 1920–1939 trzykrotnie szybciej przybywało pracowników, niż w okresie pruskim (1860-1914)^[145]. Od podstaw rozwinęły się wtedy nowe gałęzie przemysłu, które mają wydatny udział w gospodarce Bydgoszczy do dnia dzisiejszego: przede wszystkim przemysł chemiczny i elektrotechniczny^[146]. Poza tym nadal rozwijał się przemysł metalowy i precyzyjny, większe niż dotąd znaczenie miał przemysł lekki, zwłaszcza skórzany i włókienniczy. Przemysł spożywczy utrzymał wysoką pozycję. Zmniejszył się natomiast udział przemysłu maszynowego i drzewnego, wskutek utraty rynków zbytu w Niemczech^[145]. Do nowych zakładów założonych w okresie międzywojennym należały m.in.^[145]: Fabryka Wyrobów Gumowych „Kauczuk” (1920)^[147], Polska Spółka Akcyjna Persil (1930), Kabel Polski Towarzystwo Akcyjne (1923)^[148], Fabryka Artykułów Elektrotechnicznych S. Ciszewskiego (1923)^[149], Fabryka Rowerów „Tornedo”, Fabryka Pasmanterii, Taśm i Pasów „Pasamon” (1922), Fabryka Wyrobów Czekoladowych i Cukierniczych „Lukullus”^[150]. W bydgoskich zakładach skonstruowano pierwszą w Polsce maszynę do pisania^[151], istniał tu jedyny w przedwojennej Polsce zakład produkcji kabli izolowanych, pierwsza fabryka w Polsce produkująca płyty, błony i papier fotograficzny^[152], czy też jedyny zakład produkujący pianina i fortepiany (Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda)^[153].

Istotny wpływ na rozwój bydgoskiego przemysłu miała rozbudowa Gdyni oraz budowa magistrali węglowej Śląsk-Gdynia, której węzeł i dyrekcja zlokalizowana była w Bydgoszczy^[154]. Bydgoszcz wyróżniała się gospodarczo w regionie „Wielkiego Pomorza”. W 1930 r. wartość wykupionych świadectw przemysłowych była dwa razy większa, niż w Toruniu, Grudziądzu i Włocławku razem wziętych^[145]. W dwudziestoleciu międzywojennym istotnym działem gospodarki Bydgoszczy był także handel, prowadzony zarówno wodą (Kanał Bydgoski, Wisła), jak i koleją (magistrala węglowa). W 1925 otwarto w Bydgoszczy Giełdę Drzewną jedyną w kraju, a w 1933 r. Giełdę Zbożowo-Towarową, której obroty stawiały ją na trzecim miejscu w kraju (po Poznaniu i Lwowie, a przed giełdą warszawską)^[145].

W czasie II wojny światowej Niemcy zbudowali pod miastem w Puszczy Bydgoskiej zakład produkcji materiałów wybuchowych i elaboracji amunicji DAG Fabrik Bromberg, którego powierzchnia sięgała 23 km²^[155]. W 1946 w uznaniu bohaterskiej postawy mieszkańców podczas II wojny światowej miasto odznaczono Orderem Krzyża Grunwaldu III klasy^[156]. W okresie powojennym w PRL przemysł został odbudowany i w mieście działało wiele zakładów przemysłowych. W latach 50. XX w. wykorzystano infrastrukturę niemieckiej fabryki do uruchomienia w tym miejscu Zakładów Chemicznych (Zachem i Nitrochem) wytwarzających produkty chemii organicznej i nieorganicznej oraz materiały wybuchowe dla wojska. Od tego czasu był to największy zakład w mieście dystansujący Warsztaty Kolejowe. Ponadto funkcjonowały w mieście inne przedsiębiorstwa wojskowe: Zakłady Elektromechaniczne „Belma”^[157] produkujące miny i zapalniki oraz Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 specjalizujące się w remoncie i modernizacji samolotów bojowych. Charakterystyczną cechą industrializacji miasta w latach powojennych było opieranie się na istniejących i posiadających dobre tradycje przemysłach i zakładach pracy: chemicznym, elektrotechnicznym, elektromaszynowym, odzieżowym, skórzanym, drzewnym, spożywczym^[158]. Miasto stało się centrum produkcji rowerów w Polsce. Specyfiką polityki gospodarczej państwa prowadzonej w Bydgoszczy była rozbudowa i modernizacja istniejących zakładów o wieloletnich tradycjach, nie zaś jak w wielu ośrodkach w kraju budowa od podstaw nowych wielkich zakładów przemysłowych, tzw. „budów socjalizmu”^[158]. Rozpoczęto również proces dyslokacji zakładów z centrum miasta do dzielnic składowo-przemysłowych: Osowej Góry na zachodzie oraz Bydgoszcz Wschód, Siernieczek i Zimne Wody na wschodzie miasta^[159]. Jednym z ważniejszych osiągnięć przemysłu bydgoskiego było wyprodukowanie w 1958 przez Zakłady Radiowe Unitra-Eltra pierwszego w Polsce miniaturowego odbiornika radiowego, w którym tradycyjne lampy zostały zastąpione tranzystorami^[160]. W latach 70. największymi producentami na rynek i eksport, niejako wizytówkami miasta były m.in.: Romet, Zachem, Eltra, Telfa, Pollena, Modus, Kobra^[158]. W mieście istniały także Zakłady Naprawcze Taboru Kolejowego, Pomorskie Zakłady Budowy Maszyn „Zremb-Makrum”, Stomil Bydgoszcz oraz Zakłady Wydawnictw Szkolnych i Pedagogicznych^[161].

Po 1989 roku kilka dużych przedsiębiorstw bydgoskich upadło (Romet, Kobra, Foton, Zachem). Natomiast w wyniku procesów prywatyzacyjnych kilkanaście dużych firm bydgoskich zostało wchłoniętych przez korporacje krajowe i międzynarodowe: Unilever, Nokia, Can-Pack, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Enea, Mlekpol, Colian, Grene, Tyco, Globalmalt itd. Przykładami lokalnych firm, które utworzyły własną markę wchodząc na rynek globalny są m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz, Oponeo.pl, czy też Grupa kapitałowa Immobile.

Gospodarka Bydgoszczy w statystyce |

W 2013 r. w Bydgoszczy zatrudnionych było 117 tys. osób, co stanowiło 27% zatrudnionych w województwie kujawsko-pomorskim^[162]. Stopa bezrobocia wynosiła 8,8%, wobec 13,4% w kraju i 18,1% w regionie^[49]. W 2013 roku co trzecia oferta pracy w województwie dotyczyła pracodawcy z Bydgoszczy^[162]. W mieście funkcjonowało 43,4 tys. podmiotów gospodarczych, z tego jedynie 2% w sektorze publicznym. Najwięcej w sekcji handel i naprawy (26%), budownictwo (10%), działalność naukowo-techniczna (10%) i przetwórstwo przemysłowe (9%)^[116].
Według sekcji PKD 2007 w Bydgoszczy prowadziło działalność 31 tys. osób fizycznych, 12,4 tys. osób prawnych, 350 jednostek samorządowych^[163]. W podziale na formy prawne funkcjonowały 3 przedsiębiorstwa państwowe, 115 spółdzielni, 1085 fundacji, stowarzyszeń i organizacji społecznych oraz 4,4 tys. spółek handlowych, w tym 563 z udziałem kapitału zagranicznego^[49]. 96% podmiotów gospodarczych to mikroprzedsiębiorstwa zatrudniające mniej niż 10 osób. Prawie 2 tys. firm zatrudniało od 10 do 250 osób, 53 – w zakresie 250-1000 osób, a 14 – powyżej 1000 osób^[163]. W 2013 roku przychody ze sprzedaży produktów i usług (bez sekcji handel i naprawy) wynosiły w Bydgoszczy 12,4 mld zł, z czego 70% wartości przypadało na przemysł, a 10% – budownictwo^[49]. W strukturze produkcji sprzedanej przemysłu największy udział mają wyroby z tworzyw sztucznych i gumy (17%), artykuły spożywcze (12%), wyroby z metali (11%), papier i wyroby z papieru (7%), maszyny i urządzenia (5%) oraz meble (4%)^[49].

Lokalne przedsiębiorstwa |

Największymi pracodawcami w Bydgoszczy w 2014 roku były m.in.^[164][165]: Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz (3300 osób), Atos IT Services (1500), Poczta Polska (1500, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy i regionalne centrum logistyczne w Lisim Ogonie), iQor Global Services (1400), PKP Cargo (1400), Enea (1400), MZK Bydgoszcz (1300), Stomil Bydgoszcz (1000), IMS Sofa (1000), Alcatel-Lucent (1000), Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2 (1000), Bank Pocztowy (950), Tyco Electronics (930) i inne. Dużymi pracodawcami są również podmioty sfery społecznej, np. szpitale, szkoły, uczelnie oraz urzędy.

Największymi płatnikami podatku CIT za rok 2013 były przedsiębiorstwa: Bank Pocztowy, NeuPack Polska (należące od 1995 do austriackiego koncernu Mayr-Melnhof Bydgoskie Zakłady Opakowań Drukowanych), Miejskie Wodociągi i Kanalizacja, Miejskie Zakłady Komunikacyjne, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Frosta, Supravis Group (wywodząca się z firmy PPH Gąsior), Polmass, ZETO oraz PESA^[166].

W Bydgoszczy czynnych jest nadal szereg przedsiębiorstw z tradycjami, sięgającymi XIX wieku oraz dwudziestolecia międzywojennego, m.in.:

• 
  Hotel Pod Orłem w Bydgoszczy – 1800^[167]
  


• 
  Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz – 1851^[168]
  


• 
  Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana” – 1852^[169]
  


• 
  Gazownia w Bydgoszczy – 1859^[170]
  


• 
  Fabryka Obrabiarek do Drewna – 1865^[171]
  


• 
  BZE Belma – 1868^[172]
  


• 
  Makrum – 1868^[173]
  


• 
  Prasowe Zakłady Graficzne – 1869^[174]
  


• 
  Hotel Ratuszowy w Bydgoszczy – 1881^[167]
  


• 
  Bydgoskie Fabryki Mebli – 1884^[175]
  


• 
  Miejskie Zakłady Komunikacyjne w Bydgoszczy – 1888^[170]
  


• 
  Bydgoskie Zakłady Mięsne – 1890^[176]
  


• 
  Żegluga Bydgoska – 1891^[144]
  


• 
  Zakład Energetyczny Bydgoszcz – 1896^[170]
  


• Zieleń Miejska (Deputacja Ogrodów Miejskich) – 1898^[170]
  


• Miejskie Wodociągi i Kanalizacja – 1900^[170]
  


• 
  Bydgoskie Zakłady Sklejek – 1914^[177]
  


• 
  Bydgoskie Zakłady Przemysłu Gumowego „Stomil” – 1920^[178]
  


• 
  Tele-Fonika Kable (Bydgoska Fabryka Kabli) – 1920^[179]
  


• 
  Kolejowe Zakłady Łączności – 1920^[180]
  


• 
  Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy – 1920^[181]
  


• 
  Jutrzenka – 1922^[182]
  


• 
  Eltra – 1923^[183]
  


• 
  Pasamon – 1924^[184]
  


• 
  Alcatel-Lucent (Telfa) – 1928^[185]
  


• 
  Unilever (Bydgoszcz) (Bydgoskie Zakłady Chemii Gospodarczej Pollena) – 1932^[186].

Na uwagę zasługuje rozwijający się sektor nowoczesnych usług, do których zalicza się przede wszystkim: finanse i księgowość, usługi IT, obsługę klienta, zarządzanie zasobami ludzkimi, zarządzanie zaopatrzeniem, dokumentacją, dostawami, badania i rozwój, usługi prawne^[187]. W Bydgoszczy znajduje się szereg międzynarodowych przedsiębiorstw typu Business Process Outsourcing (BPO) oraz Share Service Center (SSC), będących liderami tej branży w kujawsko-pomorskim. Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora są to m.in.^[187][188]:
Atos Origin, Alcatel-Lucent, JPMorgan Chase, Teleplan Polska, Jabil Global Services, Mobica Limited, Genesys, Asseco Poland, Sunrise System, Bazy i Systemy Bankowe, TELDAT, Postadata i inne^[189].

W mieście funkcjonują również centra rozliczeniowo-finansowe, np. Livingston International, BPH Centrum Korporacyjne, Centrum Operacyjne Grupy Banku Pocztowego, Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej^[187]. W 2014 roku w sektorze BPO/SSC w Bydgoszczy pracowało ponad 7 tys. osób, z czego ponad 70% w szeroko rozumianej branży IT. Do tego należy doliczyć ponad 1 tys. pracowników w dziedzinie finansów i rachunkowości oraz niespełna 0,5 tys. pracowników call center^[189].

Marki gospodarcze |

Do rozpoznawalnych produktów wytwarzanych w przedsiębiorstwach bydgoskich należą m.in.:

• 
  składy kolejowe, autobusy szynowe i tramwaje (PESA) obecne w wielu regionach i miastach polskich i zagranicznych (Warszawa, Łódź, Gdańsk, Elbląg, Toruń, Bydgoszcz, Szeged, Sofia, Kaliningrad, Moskwa)^[190],


• 
  pasty do zębów (Signal, Amodent), szampony i odżywki do włosów (Timotei, Sunsilk, Andrelon), płyny do kąpieli (Dove), kostki toaletowe (Domestos)^[191],


• 
  słodycze marki Jutrzenka m.in. bakalie w czekoladzie, batony Alibi i Apetit, ciastka Jeżyki, Elitki, Petit Beurre, wafle Familijne, Grześki^[192],


• 
  paluszki rybne i mrożonki (Frosta)^[193],

Natomiast przykładami lokalnych marek gospodarczych oprócz tramwajów PESA i słodyczy Jutrzenka są m.in. wyroby cukiernicze Sowa znane w kraju i w Europie, marka handlowa Oponeo.pl znana ze sprzedaży opon na rynku polskim i europejskim, Bydgoskie Meble – marka obecna w Polsce i Niemczech od końca XIX wieku, wielokrotnie nagradzana^[194], marka odzieży Quiosque znana na terenie całego kraju^[194], Vivid Games – marka gier mobilnych znana na świecie^[194].

Koncerny i korporacje |

W Bydgoszczy funkcjonuje ponad 550 spółek z udziałem kapitału zagranicznego^[116], co stanowi ok. 30% potencjału regionu, a licząc z powiatem – blisko 40%. Swoje przedsiębiorstwa posiadają tutaj korporacje produkcyjne, m.in.: Unilever, Tele-Fonika Kable, Grupa Atlas, Mlekpol, IMS Group, Grupa Pilkington, Tyco, Lexel A/S, Schieder, MMP Neupack, Prettl, Bierbaum, Frosta, Helvetia Furniture, SPX, OKT, Global Malt, East Pack, Wentworth, jak i usługowe: Grupa Energetyczna Enea, Schenker, Polska Grupa Farmaceutyczna, Nokia, Atos IT Services, Livingston International, Teleplan, Jabil, Mobica, Sunrise System, Metro AG, Grene, Cogifer, Asseco, Dräger Medical i wiele innych^[189].

Przykładami lokalnych firm, wykazującymi ekspansję krajową i globalną są m.in. Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz, Oponeo.pl, Makrum, Abramczyk, Drozapol-Profil i inne.

Parki przemysłowe i centra biznesowe |

Od 2004 roku w Bydgoszczy funkcjonuje Bydgoski Park Przemysłowo-Technologiczny o powierzchni 283 ha^[195]. Jest to przestrzeń atrakcyjna dla prowadzenia działalności gospodarczej z uwagi na ulgi w podatkach, ochronę, dostępne media i tereny, bliskość szlaków komunikacyjnych: kolejowej magistrali węglowej, DK5, DK10, portu lotniczego z terminalem cargo i rejsami do portów przesiadkowych. W BPPT na terenie 46 ha utworzona została podstrefa Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej^[189]. W ramach przyjaznej inwestorom polityki władz miejskich, w Bydgoszczy obowiązuje zwolnienie z podatku od nieruchomości dla nowych inwestycji, w których utworzono nowe miejsca pracy^[189]. W 2015 roku w BPPT funkcjonowało 61 przedsiębiorstw zatrudniających ok. 2 tys. osób^[49].

Oddzielnym zagadnieniem jest rozwój centrów biurowo-biznesowych wykorzystywanych przez przedsiębiorstwa z branży IT i firmy rozliczeniowo-finansowe. Nowe centra biurowe, rozwijające się po 2010 roku to m.in.: Biznes Park Kraszewskiego 1, Bydgoskie Centrum Biznesu, SCANPARK Business Center, Your Office, ML Office, F262.

Otoczenie biznesu |

W Bydgoszczy funkcjonuje szereg instytucji tzw. otoczenia biznesu, wspierających rozwój przedsiębiorczości oraz zrzeszających przedsiębiorców. W 2013 roku w Bydgoszczy funkcjonowało szereg instytucji finansowych o zasięgu regionalnym^[187], 230 kancelarii prawnych, 21 firm leasingowych, 13 domów maklerskich, 247 biur rachunkowych, 17 wypożyczalni samochodów osobowych, 24 izb i organizacji gospodarczych, 10 instytucji targowych z 14 imprezami targowymi^[49].

W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje administracji państwowej i samorządowej, m.in. Najwyższa Izba Kontroli, Agencja Nieruchomości Rolnych, Agencja Rynku Rolnego, Wojewódzkie Biuro Geodezji i Terenów Rolnych, Inspektoraty podległe Wojewodzie Kujawsko-Pomorskiemu (Jakości Handlowej Artykułów Rolno-Spożywczych, Farmaceutyczny, Ochrony Roślin i Nasiennictwa, Weterynarii, Nadzoru Budowlanego, Inspekcja Ochrony Środowiska, Inspekcja Handlowa, Inspekcja Transportu Drogowego, Inspekcja Geodezyjna i Kartograficzna, Sanepid). Mają tu siedziby oddziały regionalne rozlicznych urzędów m.in.: Generalnej Dyrekcji Dróg i Autostrad, Głównego Urzędu Statystycznego, Głównego Urzędu Miar, Probierczego, Dozoru Technicznego, Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Komunikacji Elektronicznej, Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych i inne. W 2015 r. zdecydowano o ulokowaniu w Bydgoszczy Zarządu Dorzecza Wisły^[196], administrującego większością wód śródlądowych w Polsce.

Przedsiębiorczość w mieście i regionie wspierają liczne instytucje i stowarzyszenia gospodarcze, m.in.^[187]: Bydgoska Agencja Rozwoju Regionalnego, akademickie i miejskie inkubatory przedsiębiorczości, kilkanaście izb gospodarczych, w tym kilka ogólnopolskich (Izba Gospodarcza „Wodociągi Polskie”, Polska Izba Gospodarcza Elektrotechniki i inne^[c]), regionalne izby branżowe urbanistów, architektów, inżynierów, radców prawnych, związki i zrzeszenia gospodarcze, fundusze pożyczkowe, Sieć aniołów biznesu, centra i kluby eksportera, Business Centre Club, Rotary International. Wśród instytucji zajmujących się wdrażaniem osiągnięć nauki w działalność przemysłową wyróżnia się Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy^[197] oraz centrum rozwoju holdingu PESA.

Klastry gospodarcze |

 Osobny artykuł: Klastry gospodarcze w Bydgoszczy.

W 2007 roku utworzono Bydgoski Klaster Przemysłowy skupiający firmy z branży narzędziowej i przetwórstwa tworzyw sztucznych oraz szereg instytucji okołobiznesowych^[198]. W 2013 roku kilkanaście bydgoskich firm sektora IT, Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy oraz miasto Bydgoszcz zawarło umowę o współpracy w ramach Bydgoskiego Klastra Informatycznego^[199], natomiast w 2014 roku powołano Bydgoski Klaster Lotniczy, którego jednostką wiodącą są Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2^[200]. Istnieje poza tym szereg innych klastrów^[201], skupiających m.in. agrobiznes, branże: chemiczną, turystyczną, medyczną, rzemiosło itd. Klastry przyczyniają się do rozwoju innowacji i zastosowaniu nauki w przemyśle.

Targi |

W Bydgoszczy odbywa się rocznie ok. 14 imprez targowych i wystawienniczych. Największe to: Międzynarodowe Targi Maszyn i Urządzeń dla Wodociągów i Kanalizacji „Wod-Kan” (400 wystawców z Polski i Europy) organizowane przez Izbę Gospodarczą „Wodociągi Polskie”. Na terenie Leśnego Parku Kultury i Wypoczynku Myślęcinek w 2012 r. powstało Centrum Targowo-Wystawiennicze, dla którego w 2015 wzniesiono nową halę wystawienniczą w Myślęcinku.

Instytucje finansowe w Bydgoszczy |

Tradycje |

Najstarszą placówką w Bydgoszczy związaną z szeroko pojętymi finansami była mennica (1594-1688), która od 1627 do 1644 roku była jedynym tego typu czynnym zakładem w Koronie Polskiej^[202]. Do napędu urządzeń bydgoskiej mennicy szeroko wykorzystywano wodną siłę napędową nurtu rzeki Młynówki, co na równi z dogodnym położeniem Bydgoszczy przy wodnym szlaku komunikacyjnym (Brda, Wisła) przyczyniło się do rozwoju zakładu^[203]. Do 1601 roku mennica działała jako prywatny zakład Stanisława Cikowskiego, podkomorzego krakowskiego i generalnego administratora ceł koronnych^[204]. Od 1613 roku była już mennicą królewską Zygmunta III Wazy (jedną z czterech obok mennic w Olkuszu, Gdańsku i Warszawie). W 1632 zakład przekształcono w mennicę koronną, zarządzaną przez podskarbiego koronnego^[205]. Po potopie szwedzkim w bydgoskiej mennicy wybijano masowo pierwsze monety polskie nazywane złotówkami – tymfy Jana Kazimierza (1663-1666), których różnica między wartością nominalną, a faktyczną miała służyć finansowaniu skarbu królewskiego. W tym samym czasie w podobny sposób wybijano również masowo szelągi miedziane (boratynki)^[206]. W XVII wieku mennica bydgoska była porównywalna z najlepszymi zakładami europejskimi. W 1621 roku wybito w niej największe do dzisiaj złote monety w Europie – 100 dukatów Zygmunta III Wazy^[207].

Natomiast pierwsza instytucja o charakterze banku została założona w Bydgoszczy w 1787 r.^[208]
W połowie XIX wieku w Bydgoszczy istniała m.in. filia pruskiego Banku Królewskiego w Berlinie z siedzibą przy ul. Długiej 52. W latach 1863–1866 dla tej instytucji zbudowano neorenesansowy budynek w administracyjnej części miasta przy ul. Jagiellońskiej według proj. arch. Hermanna Cuno^[209]. W XIX i początku XX wieku na Pomorzu i w Wielkopolsce dominowały banki niemieckie, w tym Ostbank für Handel und Gewerbe z siedzibą w Bydgoszczy. Funkcjonowało także 5 banków polskich.

W okresie międzywojennym liczba banków w Bydgoszczy kształtowała się w granicach 17-26 (w tym 4-6 niemieckich). Wśród banków miejscowych wyróżniały się Bank Dyskontowy Towarzystwo Akcyjne, Bank Bydgoski (do 1929 – Komunalna Kasa Oszczędności) oraz Niemiecki Bank Ludowy^[210]. Natomiast siedzibę dawnego Banku Królewskiego w Berlinie przy ul. Jagiellońskiej zaadaptowano dla Banku Polskiego w Warszawie^[211]. W 1925 r. gmach rozbudowano według proj. arch. Z. Mączyńskiego z Warszawy^[212].

Po wojnie w budynku zlokalizowano oddział Narodowego Banku Polskiego. W 1954 r. były już w Bydgoszczy trzy oddziały NBP, które zajmowały m.in. budynki przy ul. Jagiellońskiej 4 i 8^[213]. Po reformie bankowości przeprowadzonej w 1969 r. I oddziałowi NBP w Bydgoszczy przypadła rola kontroli i finansowania (w skali krajowej) drobnego handlu, przemysłu, gospodarki komunalnej i mieszkaniowej^[211]. W 1974 r. NBP założył w Bydgoszczy przedsiębiorstwo informatyczne Bazy i Systemy Bankowe, producenta kompleksowych rozwiązań IT dla instytucji Skarbu Państwa oraz administracji publicznej.

Po 1989 r. NBP pozostał w roli banku centralnego, podczas gdy otwarto rynek dla banków komercyjnych. W latach 90. XX w. w Bydgoszczy zaistniał „boom bankowy”, który charakteryzował się otwarciem kilkudziesięciu oddziałów banków komercyjnych i powstaniem kilku rodzimych. Nowo wzniesiona siedziba mBanku w Bydgoszczy w formie „nowych spichrzy” uzyskała tytuł najpiękniejszego budynku użyteczności publicznej w Polsce lat 90. XX wieku^[214].

Współczesność |

W Bydgoszczy mają siedzibę regionalne instytucje finansowe, m.in.

• 
  Narodowy Bank Polski Oddział Okręgowy, Jagiellońska 8 – wojewódzki oddział polskiego banku centralnego
  


• 
  Izba skarbowa, Warmińskiego 18 – podlega jej 23 urzędów skarbowych w województwie


• 
  Urząd Kontroli Skarbowej, Marcinkowskiego 7


• 
  Regionalna Izba Obrachunkowa, Świętej Trójcy 35


• 
  Kujawsko-Pomorski Urząd Skarbowy, Grunwaldzka 50 – obsługuje duże podmioty gospodarcze z całego województwa, istnieją także 3 miejskie oddziały urzędu skarbowego


• 
  ZUS, Świętej Trójcy 33 – oddział w Bydgoszczy, z inspektoratami w Bydgoszczy, Inowrocławiu, Nakle, Sępólnie, Świeciu, Tucholi, Żninie


• 
  KRUS, Wyczółkowskiego 22 – Oddział Regionalny w Bydgoszczy, z placówkami terenowymi w całym województwie plus powiat chojnicki
  


• 
  Bazy i Systemy Bankowe – przedsiębiorstwo informatyczne należące do NBP, stowarzyszone ze Związkiem Banków Polskich
  


• Regionalne Centrum Sprzedaży KIR – oferujące sprzedaż kwalifikowanych podpisów elektronicznych^[215]
  


• 34 banków ze 167 placówkami, w tym jedyny ogólnopolski bank z centralą w regionie kujawsko-pomorskim (Bank Pocztowy), 13 Spółdzielczych Kas Oszczędnościowo-Kredytowych, 59 firm konsultingowych, 156 agencji reklamowych, 211 firm ubezpieczeniowych^[187]
  


• ogólnopolskie centra rozliczeniowe: Poczty Polskiej, Banku Pocztowego, PKP Cargo, Banku BPH
  


• 
  PZU – oddział i regionalne centrum ubezpieczeń komunikacyjnych


• 
  Totalizator Sportowy – oddział wojewódzki

Centra handlowe |

Najstarszym domem towarowym w Bydgoszczy (1911), który pełni swą funkcję częściowo po dzień dzisiejszy jest Jedynak przy ulicy Gdańskiej w centrum miasta^[216]. Rozwój sieci hiper- i supermarketów nastąpił od 1996 roku. Według danych GUS w 2014 roku w Bydgoszczy znajdowało się 12 hipermarketów (3x Carrefour, 2x Auchan, Tesco, E.Leclerc, Makro, Castorama, OBI, Leroy Merlin, IKEA i inne) i 72 supermarkety. Na osiedlach funkcjonowało 15 targowisk oraz ponad 5 tys. sklepów drobnodetalicznych^[217]. W 2014 roku miasto dysponowało 4 dużymi (powyżej 50 tys. m²) galeriami handlowo-rozrywkowymi oraz 4 mniejszymi:

• 
  Centrum Handlowe Rondo (1998) – 60 tys. m², w tym hala hipermarketu ok. 8 tys. m², trzypoziomowa galeria z parkingiem podziemnym i hipermarketem Auchan oraz 46 butikami z częścią gastronomiczną (m.in. McDonald’s)^[218]
  


• Centrum Handlowe Tesco (2000) – hala sprzedaży ok. 10 tys. m², butiki, jedyne w Bydgoszczy otwarte 24 h^[219]
  


• Centrum Handlowe Auchan (2001) – 17,6 tys. m² (hipermarket 11,5 tys. m² – największa powierzchnia w Bydgoszczy, galeria handlowa 6,1 tys. m² – 46 butików), parking naziemny, w pobliżu Leroy Merlin, Decathlon i Ikea^[220]
  


• 
  Galeria Pomorska (2003, rozbudowa 2014) – 76 tys. m², w tym 8 tys. m² to hala sprzedaży Carrefour; dwupoziomowa galeria liczy około 150 butików, kręgielnię, multipleks Helios, część restauracyjną i rozrywkową oraz parking naziemny i wielopoziomowy^[221]
  


• 
  Centrum Handlowe Glinki (2006) – mieści salę sprzedaży Carrefour oraz ok. 20 butików^[222]
  


• 
  Focus Mall (2006) – czteropoziomowa galeria handlowa (90 tys. m²) ze 150 butikami, multipleksem Cinema City i dwupoziomowym parkingiem na dachu^[223]
  


• 
  Dom Mody Drukarnia (2007) – sześciokondygnacyjna galeria handlowa (w tym 3 kondygnacje handlowe, 3 to parkingi) o powierzchni 25 tys. m² w centrum miasta przy ul. Gdańskiej^[224]
  


• Galeria Fordon (2008) – czterokondygnacyjna galeria handlowa o pow. 7 tys. m² i ok. 18 butikami^[225]
  


• 
  Centrum Handlowe Zielone Arkady (2015) – czteropoziomowa galeria handlowa największa w województwie (115 tys. m²) z 200 butikami, częścią rozrywkową i 6-kondygnacyjnym parkingiem^[226]
  

Tradycyjną rolę handlową spełnia także centrum miasta z ulicami handlowymi: Gdańską, Dworcową, Długą, Śniadeckich, lecz po 2000 r. ich rolę przejmują w coraz większym stopniu galerie handlowe.

Transport |

 Osobny artykuł: Transport w Bydgoszczy.

Rozkład jazdy autobusów w przewodniku turystycznym Wikipodróże

Bydgoszcz jako węzeł komunikacyjny – rys historyczny |

 Osobne artykuły: Historia Bydgoskiego Węzła Wodnego i Historia kolei w Bydgoszczy.

Rozwój historyczny Bydgoszczy ściśle związany jest z jej korzystnym położeniem na skrzyżowaniu szlaków komunikacyjnych. W okresie prehistorycznym i staropolskim najważniejsze znaczenie miał kierunek południkowy. Rozwój osady umożliwiło położenie na szlaku bursztynowym, a później na lądowym szlaku śląsko-pomorskim. Wyrazem dużego znaczenia komunikacyjnego grodu bydgoskiego była budowa przed 1250 roku stałego mostu przez Brdę, gdzie pobierano opłaty celne. W wiekach XIV-XVII kluczowym czynnikiem miastotwórczym Bydgoszczy był rozwój handlu zbożem i drewnem na wodnym szlaku Wisły do Gdańska. Wiąże się z tym budowa licznych spichlerzy w mieście, powstanie najstarszego na terenie Korony cechu szyprów oraz wzrost liczby mieszkańców.

Po zagarnięciu miasta przez Prusy w 1772 roku i budowie Kanału Bydgoskiego (1774 r.) większego znaczenia nabrał kierunek równoleżnikowy. Śródlądowa droga wodna Wisła-Odra stała się konkurencją dla transportu morskiego przez Gdańsk. Przez cały wiek XIX i początek XX w. przewóz towarów rzekami osiągał w Bydgoszczy swoje apogeum. Na początku XX w. przez Kanał Bydgoski przechodziła jedna trzecia całego dowozu drewna do Niemiec, a nad Brdą powstał port rzeczny ze stocznią oraz jeden z największych w Niemczech portów drzewnych. Od 1851 roku nowym czynnikiem miastotwórczym stała się dla Bydgoszczy kolej, z uwagi na lokalizację węzła Pruskiej Kolei Wschodniej. W 1862 zbudowano Kolej Warszawsko-Bydgoską, która do 1877 (otwarcia Kolei Nadwiślańskiej) stanowiła jedyne połączenie północnych Niemiec z Rosją. Przez 20 lat do lat 70. XIX w. Bydgoszcz była między Poznaniem, a Gdańskiem jedynym tak dużym węzłem kolejowym, przez który przechodził w całości tranzyt z Królestwa Kongresowego, Rosji, Królewca i Gdańska do Berlina.

W 1849 roku zlokalizowano w mieście pierwszą w Europie i na świecie państwową Dyrekcję Kolei, która stała się najbardziej prestiżową instytucją, jaka została zlokalizowana w Bydgoszczy w XIX wieku. Do 1895 dyrekcja zarządzała Pruską Koleją Wschodnią, obejmując swym zasięgiem prowincje: Prusy Zachodnie, Prusy Wschodnie, Poznańskie i Pomorze Zachodnie. Dodatni wpływ kolei dotyczył zarówno rozwoju przemysłu i handlu w Bydgoszczy w okresie rewolucji przemysłowej (m.in. powstały najstarsze w Polsce Warsztaty Naprawy Kolei, dziś holding Pesa), jak również rozwoju budownictwa mieszkaniowego (Śródmieście). Do 1914 roku wzniesiono w Bydgoszczy 10 mostów na Brdzie i Kanale Bydgoskim oraz najdłuższy w Niemczech kratownicowy most przez Wisłę o długości 1,35 km. Po powrocie Bydgoszczy do Polski w 1920 roku ponownego znaczenia nabrał południkowy kierunek komunikacyjny. W 1933 Bydgoszcz stała się węzłem i siedzibą dyrekcji magistrali węglowej Śląsk-Gdynia – największej inwestycji transportowej II Rzeczypospolitej. Oprócz tego nadal duże znaczenie miał transport wodny, a także podjęto przewozy lotnicze (loty cywilne do Warszawy, Lwowa i Wilna).

W okresie powojennym korzystne położenie komunikacyjne nadal przyczyniało się do rozwoju miasta. Jednakże w nowym układzie granic Polski, osłabiona została rola Bydgoszczy jako bezpośredniego zaplecza komunikacyjnego Gdyni i Gdańska. W konsekwencji w latach 70. planowaną autostradę A1 odsunięto od Bydgoszczy na rzecz Torunia, mimo że wymagało to budowy dwóch przepraw przez Wisłę w odległości zaledwie 50 km. W latach 60. powstała południowa obwodnica drogowa miasta, zmodernizowano linie kolejowe oraz miejski układ komunikacyjny. Kolejowa magistrala węglowa nadal spełniała funkcję głównej tranzytowej linii towarowej służącej do zaopatrywania portów Trójmiasta. Mimo że spadło znaczenie gospodarcze drogi wodnej Wisła-Odra, w Bydgoszczy istniało jedno z większych w Polsce przedsiębiorstw żeglugowych „Żegluga Bydgoska”. Przez cały okres powojenny prowadzono połączenia lotnicze z Gdańskiem i Warszawą, a w 2000 r. wprowadzono połączenia międzynarodowe.

Transport drogowy |

Bydgoszcz położona jest na trasie paneuropejskiego korytarza transportowego VIa, którym przebiega trasa europejska 5 (E261).
W Rozporządzeniu Rady Ministrów w sprawie sieci autostrad i dróg ekspresowych przewiduje się poprowadzenie przez Bydgoszcz dwóch dróg ruchu szybkiego. Przez miasto przebiegają:

• drogi ekspresowe

S5 – oddany do użytku w 2008 fragment prowadzi od granic miasta do Białych Błót

S10 – od 2008 istnieje odcinek na południowej obwodnicy miasta od węzła „Bydgoszcz Południe” do węzła „Bydgoszcz Błonie”

• 
  drogi krajowe:

5 – ze Świecia do Lubawki, łączy Bydgoszcz z Poznaniem i Wrocławiem, oraz pośrednio z Gdańskiem poprzez autostradę A1, z którą łączy się w węźle „Nowe Marzy”, 45 km na północ od Bydgoszczy;

10 – z Lubieszyna do Płońska, prowadzi południową obwodnicą miasta, łącząc się z autostradą A1 w węźle „Czerniewice” ok. 40 km na wschód od granic miasta; łączy Bydgoszcz ze Szczecinem, Toruniem i Warszawą;

25 – z Bobolic do Oleśnicy, łączy Bydgoszcz z Koninem i Kaliszem, oraz pośrednio z Koszalinem i Słupskiem

80 – z Pawłówka do Lubicza, wzdłuż północnego brzegu Wisły łączy Bydgoszcz z Toruniem;

• 
  drogi wojewódzkie:

223 – 7-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 10 w Białych Błotach z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy,

256 – 16-kilometrowy odcinek łączący drogę krajową nr 5 w Trzeciewcu z drogą krajową nr 80 w Bydgoszczy (Fordonie),

244 – Kamieniec-Bożenkowo – Strzelce Dolne, część północnej obwodnicy miasta (nie dochodzi do granic miasta),

249 – Czarnowo – Solec Kujawski, obecnie brakuje stałej przeprawy przez Wisłę (nie dochodzi do granic miasta),

394 – Przyłubie – Solec Kujawski – Bydgoszcz (Łęgnowo).

Natężenie ruchu na wjazdach i wyjazdach z miasta wynosi 98,6 tys. pojazdów na dobę (pomiar ruchu z 2005), w tym 13,5% pojazdów ciężkich. Tranzyt na wylotach wynosi ok. 30% ruchu całkowitego, co znaczy że większość kierowców znajduje w Bydgoszczy punkt docelowy. Spośród 9 głównych dróg wylotowych z Bydgoszczy, największy ruch dobowy pojazdów stwierdzono na wylocie południowym i północnym (droga krajowa nr 5, 20 tys., pomiar ruchu z 2005)

Przebudowy dróg |

W latach 2006–2007 dokonano przebudowy do parametrów drogi ekspresowej 5-km odcinka 5 i 25 Bydgoszcz-Stryszek. Powstały dwa bezkolizyjne węzły: „Lotnisko” i „Bydgoszcz Południe”. W latach 2008–2010 powstał 11-km dwujezdniowy odcinek S5 i S10 na południowej obwodnicy miasta wraz z węzłem „Bydgoszcz Błonie”. W 2015 rozstrzygnięto przetarg na budowę S5, łączącej Bydgoszcz z Gnieznem i Poznaniem, a na północy z A1 (E75).

Administracja drogowa |

W Bydgoszczy znajduje się oddział Generalnej Dyrekcji Dróg Krajowych i Autostrad^[227], zajmujący się budową, remontami i utrzymaniem autostrad, dróg ekspresowych i dróg krajowych na terenie województwa kujawsko-pomorskiego, jak również Zarząd dróg wojewódzkich^[228], spełniający te same zadania w odniesieniu do dróg wojewódzkich. Drogami powiatowymi (powiat bydgoski) zajmuje się odpowiednio – Starostwo Powiatowe w Bydgoszczy, a gminnymi miejskimi w Bydgoszczy – Zarząd Dróg Miejskich i Komunikacji Publicznej. Katedra Inżynierii Drogowej i Transportu na bydgoskim Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym zapewnia obsługę studialną, badawczą i planistyczną w zakresie ruchu drogowego i sieci transportowej na terenie regionu^[229]. W mieście ma siedzibę także Wojewódzki Inspektorat Transportu Drogowego oraz Wojewódzki ośrodek ruchu drogowego z filią w Inowrocławiu.

Transport kolejowy |

 Osobny artykuł: Transport kolejowy w Bydgoszczy.

Bydgoski Węzeł Kolejowy tworzą trzy linie kolejowe znaczenia państwowego^[230] oraz trzy linie lokalne. Wśród linii znaczenia państwowego znajdują się:

• 
  131 (linia tranzytu międzynarodowego C-E 65/1) – węglowa magistrala kolejowa Chorzów Batory – Tczew, łącząca Śląsk z portami w Gdańsku i Gdyni. Przebiega ona przez miasto na kierunku południe-północ, umożliwiając połączenie z Trójmiastem i południem kraju;


• 
  18 (linia magistralna): Piła – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek – Kutno (dawna Kolej Warszawsko-Bydgoska). Umożliwia ona połączenie Bydgoszczy z Warszawą oraz pośrednio ze Szczecinem i Berlinem;


• 
  201 (obwodnica towarowa) na odcinku Nowa Wieś Wielka – Bydgoszcz – Maksymilianowo. Zbudowana w latach 1928–1930, omija stację Bydgoszcz Główna od wschodu.

Linie lokalne w Bydgoszczy to:

• 
  201 na odcinku Maksymilianowo – Kościerzyna – Gdynia;


• 
  209: Bydgoszcz – Chełmża – Kowalewo Pomorskie;


• 
  356: Bydgoszcz – Kcynia – Gołańcz – Poznań.

Linie 131 i 201 znajdują się w VI paneuropejskim korytarzu transportowym oznaczonym numerem C-E65. Są one jedynymi liniami kolejowymi w regionie kujawsko-pomorskim o znaczeniu międzynarodowym, ponieważ ujęto je w umowie europejskiej AGTC o Ważniejszych Międzynarodowych Liniach Tranzytu Kombinowanego i Obiektach Towarzyszących. Koncentrują one ruch pasażerski (nr 131) i towarowy (nr 201) w kierunku północ-południe. Linia nr 18 umożliwia natomiast transport w kierunku wschód-zachód-południe. Wszystkie linie na terenie miasta są zelektryfikowane, z wyjątkiem linii nr 209 i 356.

Linia kolejowa z Bydgoszczy do Poznania przez Inowrocław oraz z Bydgoszczy do Gdańska przez Tczew została wyremontowana i obecnie pociągi poruszają się po tej linii z prędkością 120 km/h. Od czerwca 2013 część trasy Poznań – Gdańsk jest przystosowana do prędkości 140–160 km/h (odcinki Bydgoszcz-Laskowice Pomorskie – Tczew i Poznań – Gniezno-Bydgoszcz). Docelowy czas jazdy dla najszybszych pociągów z Bydgoszczy do Gdańska będzie wynosił 1 h 20 min, a do Poznania 1 h 24 min. A z Gdańska do Poznania w 2h45min.

W granicach administracyjnych miasta znajduje się pięć dworców kolejowych: Główna, Leśna, Wschód, Bydgoszcz Emilianowo (nieczynny) i Bydgoszcz Fordon, a także 9 przystanków kolejowych. Najbardziej obciążona przewozami pasażerskimi jest stacja Bydgoszcz Główna, odprawiająca ok. 90% podróżnych. Stacja ta jako jedyna w województwie kujawsko-pomorskim jest zaliczona, obok 15 innych dworców w Polsce do kategorii Premium.

Jednostki i instytucje związane z kolejnictwem |

W Bydgoszczy znajdują się wydziały spółek kolejowych, m.in.: PKP Polskie Linie Kolejowe (Zakład Linii Kolejowych i Zakład Maszyn Torowych)^[231], PKP Cargo (Zakład Przewozów Towarowych, Kasa Towarowa, Centralne Biuro Rozrachunków – od 1922 r.), PKP Energetyka (Zakład Kujawski)^[232], Kujawsko-Pomorski Zakład Przewozów Regionalnych^[233], Komenda Regionalna Straży Ochrony Kolei^[234]. Mają tu siedzibę również duże podmioty gospodarcze, zajmujące się produkcją i usługami na rzecz kolei, m.in. Pojazdy Szynowe Pesa Bydgoszcz – producent składów kolejowych, w tym kolei dużych prędkości, Kolejowe Zakłady Łączności w Bydgoszczy (od 2013 r. w grupie PKP Informatyka) – większość polskich dworców kolejowych wyposażona jest w system tablic informacyjnych KZŁ^[235], Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe Cogifer Polska i inne. PESA i PKP Cargo należą do największych pracodawców w Bydgoszczy i regionie kujawsko-pomorskim.

W Bydgoszczy mają siedzibę także ogólnopolskie organizacje związane z kolejnictwem: Ogólnopolskie Stowarzyszenie Samorządów na Rzecz Kolei Lokalnych oraz Polska Izba Producentów Urządzeń i Usług na Rzecz Kolei^[236], a także Izba Tradycji Bydgoskich Dróg Żelaznych przy dworcu Bydgoszcz Wschód, prowadzona przez Bydgoskie Towarzystwo Przyjaciół Kolei^[237].

Od 2015 przy Bydgoskiej Szkole Wyższej funkcjonuje jedyne w regionie kujawsko-pomorskim Technikum Kolejowe^[238], które nawiązuje do Technikum Kolejowego im. Mikołaja Kopernika istniejącego w latach 1952–2007 w budynku Copernicanum w Bydgoszczy^[239].

Transport lotniczy |

Międzynarodowy port lotniczy |

 Osobny artykuł: Port lotniczy Bydgoszcz-Szwederowo.

Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego Bydgoszcz-Szwederowo (kod ICAO: EPBY), zlokalizowany jest 3,5 km na południe od centrum Bydgoszczy. Jego zaletą oprócz bliskości do centrum, jest powiązanie z siecią dróg ruchu szybkiego (węzeł „Lotnisko” na S5, na wylocie z miasta). Połączenie z miastem zapewnia autobusowa linia nr 80.

Lotnisko w Bydgoszczy zostało zbudowane w czasach I wojny światowej, a weszło do użytku cywilnego w 1929 roku^[240]. Posiada utwardzoną drogę startową o wymiarach 2500 × 60 m i jest 9. najruchliwszym portem lotniczym kraju. Od 2004 posiada nowoczesny terminal pasażerski. W 2015 odprawiono w porcie 341 tys. pasażerów^[49]. Od 2013 port jest włączony do transeuropejskiej sieci TEN-T^[241].

Port lotniczy obsługują loty rejsowe linii Ryanair, Lufthansa (połączenie z Frankfurtem) oraz Sprint Air. Odprawiane są także letnie loty czarterowe (Bułgaria, Chorwacja, Grecja, Turcja), towarowe i loty lotnictwa ogólnego (ang.: general aviation).

Lotnisko aeroklubowe |

 Osobny artykuł: Lotnisko Bydgoszcz-Biedaszkowo.

Bydgoszcz posiada również drugie lotnisko, Bydgoszcz-Biedaszkowo (kod ICAO: EPBD), będące w posiadaniu Aeroklubu Bydgoskiego i funkcjonujące jako stacjonarna baza śmigłowca Lotniczego Pogotowia Ratunkowego i lotnisko lotnictwa ogólnego. Lotnisko znajduje się w tym samym kompleksie co Międzynarodowy Port Lotniczy, z oddzielnym dojazdem i wejściem głównym od strony Biedaszkowa. Lotnisko posiada nieczynną betonową drogę startową na kierunku 13/31 o wymiarach 1000 × 50 metrów. Używane są oboczne pasy trawiaste o wymiarach 650 × 100, 650 × 100 i 590 × 100 m. Współrzędne geograficzne lotniska (środek nieczynnego betonowego pasa): 53°06′11″N 17°57′20″E/53,103056 17,955556.

Lądowiska |

W 2015 w Bydgoszczy znajdowały się trzy sanitarne lądowiska:

• 
  im. dr. Antoniego Jurasza na dachu Szpitala Uniwersyteckiego nr 1, przy ul. Skłodowskiej-Curie


• 
  Lądowisko Bydgoszcz-10 Wojskowy Szpital Kliniczny przy. ul. Powstańców Warszawy 5.


• Lądowisko na terenie Szpitala Uniwersyteckiego nr 2 przy ul. Biziela^[242]
  

Wystawy lotnicze |

W maju każdego roku (od 2007) na terenie Wojskowych Zakładów Lotniczych nr 2 odbywają się targi techniki lotniczej Air Fair połączone z wystawą, dotyczącą zarówno lotnictwa cywilnego i turystycznego, wojskowego oraz szybownictwa^[243]. Lista wystawców w 2015 r. sięga ok. 120 podmiotów, a jeden dzień przeznaczony jest na bezpłatne zwiedzanie wystaw.

Transport wodny |

 Osobne artykuły: Bydgoski Węzeł Wodny i Bydgoski Tramwaj Wodny.

W Bydgoszczy krzyżują się korytarze wodne wschodnio- i zachodnioeuropejskiego systemu śródlądowych dróg wodnych. Są to drogi^[244]:

• E-40 Dolna Wisła (Morze Bałtyckie-Gdańsk-Bydgoszcz-Warszawa-Bug-Dniepr-Morze Czarne);


• 
  E-70 (Morze Północne-Antwerpia-Berlin-Bydgoszcz-Kaliningrad-Kłajpeda). Fragmentem tej drogi jest odcinek Odra-Wisła, spławny dzięki Kanałowi Bydgoskiemu.

Przez terytorium miasta przepływają trzy skanalizowane cieki wodne, którymi możliwy jest transport wodny – zarówno o charakterze gospodarczym, jak i turystycznym: Wisła (14,4 km), Brda (skanalizowane 14,4 km) oraz Kanał Bydgoski (6,5 km).

Infrastruktura wodna |

Bydgoszcz należy do pionierów wśród miast polskich w zakresie rewitalizacji i przywracania mieszkańcom terenów nadrzecznych^[245]. Obecne wykorzystanie gospodarcze dróg wodnych w obrębie Bydgoszczy jest niewielkie (na Brdzie istnieje od 1879 port drzewny, a od 1897 port rzeczny, w którym apogeum przeładunków sięgało 2 mln ton towarów rocznie^[246]), natomiast co roku wzrasta ich znaczenie turystyczne. Od 2005 na Brdzie kursuje Bydgoski Tramwaj Wodny o charakterze środka komunikacji publicznej (z rozkładem jazdy i biletami ZDMiKP). Oprócz tego dostępne do wynajęcia są jednostki pasażerskie, jachty oraz domy na wodzie (produkowane w Bydgoszczy). Na terenie miasta znajduje się 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich^[247] – wiele z nich posiada tradycje i architekturę z początku XX w. i dwudziestolecia międzywojennego. Tor regatowy w Brdyujściu jest jednym z krajowych centrów sportów wodnych. W 2009 oddano do użytku marinę Gwiazda na Kanale Bydgoskim, a Przystań Bydgoszcz od 2012 oferuje wynajem kajaków, łodzi, rowerów wodnych i motorówek, którymi można pływać w centrum miasta podziwiając jego waterfront. W Bydgoszczy-Janowie znajduje się stanica PTTK, gdzie kończą się zwyczajowo spływy kajakowe Brdą z Borów Tucholskich. Od 2000 roku realizowane są kolejne programy „Przywracania miastu rzeki Brdy”, „Rewitalizacji i Rozwoju Bydgoskiego Węzła Wodnego”, „Rewitalizacji Wyspy Młyńskiej”, „Rewitalizacji bulwarów i nabrzeży Brdy oraz Kanału Bydgoskiego”, „Rewitalizacji Starego Fordonu wraz z zagospodarowaniem bulwaru nad Wisłą”^[248]. Wydane na te cele środki sięgają setek mln zł, a efekty widoczne są dla mieszkańców i turystów w postaci kilometrów przebudowanych nabrzeży, bulwarów, wyremontowanych mostów, śluz, jazów, budowy nowych obiektów hydrotechnicznych np. kaskad Międzywodzia oraz oczyszczonej wody w Brdzie, w której nawet w centrum miasta można swobodnie zażywać kąpieli.

Administracja wodna |

W Bydgoszczy od 1 stycznia 2018 roku ma siedzibę Regionalny zarząd gospodarki wodnej odpowiedzialny za Rejon Wodny Noteci (w tym Kanał Bydgoski)^[249]. Pod RZGW w Bydgoszczy funkcjonują Zarządy Zlewni: w Inowrocławiu i Pile. W Bydgoszczy funkcjonuje również Urząd Żeglugi Śródlądowej (jeden z 8 w kraju)^[250], którego rejon działania od 2018 roku obejmuje Wisłę na całym jej odcinku. W ramach nowej struktury urzędy żeglugowe w Warszawie i Krakowie są delegaturami UŻŚ w Bydgoszczy^[251][252]. W mieście zlokalizowany jest również Oddział Rejonowy Kujawsko-Pomorskiego Zarządu Melioracji i Urządzeń Wodnych, który obejmuje większość terenu województwa kujawsko-pomorskiego (po lewej stronie Wisły).

Komunikacja miejska |

 Osobne artykuły: Tramwaje w Bydgoszczy, Autobusy w Bydgoszczy i Trolejbusy w Bydgoszczy.

Obsługę transportu zbiorowego w Bydgoszczy, na zlecenie ZDMiKP, świadczy kilka firm. Wiodącym przewoźnikiem są Miejskie Zakłady Komunikacyjne MZK Bydgoszcz. Linie miejskie obsługuje również KDD Trans spółka z o.o. Pozostali przewoźnicy uruchamiają kilka linii miejskich (mikrobusy) oraz kilkanaście podmiejskich.
W Bydgoszczy w ramach komunikacji miejskiej funkcjonuje 44 linii autobusowych oraz 10 tramwajowych, a także Bydgoski Tramwaj Wodny.

Władze miasta stawiają na rozwój połączeń tramwajowych. W latach 2010–2012 wybudowano linię do Dworca PKP, natomiast od stycznia 2016 funkcjonuje linia do Fordonu. Od marca 2007 roku z bydgoskich ulic zniknęły autobusy marki Ikarus, zaś w 2008 pojawiły się dwa nowe tramwaje niskopodłogowe z bydgoskich zakładów Pesa.

Komunikacja rowerowa |

W 2015 roku w Bydgoszczy wyznaczonych i oznakowanych było 81 km dróg dla rowerów^[49]. 1 kwietnia 2015 uruchomiono Bydgoski Rower Aglomeracyjny z siecią 36 przystanków, a docelowo uwzględniający również część gmin: Osielsko, Białe Błota i Dąbrowa Chełmińska^[253]. System cieszy się bardzo dużą popularnością wśród społeczności bydgoszczan. W 2015 zanotowano 585 395 wypożyczeń, co stawia Bydgoszcz na 3. miejscu w kraju po Warszawie i Wrocławiu, a pod względem częstotliwości wypożyczania roweru (średnio 8 razy dziennie) na 3. miejscu w Europie za Dublinem i Barceloną^[254]

Komunikacja dalekobieżna |

Bydgoszcz jest ważnym przystankiem dalekobieżnych kursów zbiorowej komunikacji samochodowej. Do kilku miast, m.in. Warszawy, Kołobrzegu, Szczecina, Gorzowa Wielkopolskiego kursują autobusy Komfort Busu. Z kolei PKS utrzymuje komunikację dalekobieżną m.in. do miast: Łódź, Chojnice, Słupsk, Koszalin, Grudziądz, Elbląg, Gniezno, Poznań, Wrocław, Katowice, Płock, Ostrołęka, Białystok, Warszawa, Ustka, Piła, Konin i innych, nie licząc mniejszych miejscowości w regionie bydgoskim^[255]. Bydgoszcz znajduje się w siatce połączeń Polskiego Busa – realizowane są bezpośrednie połączenia z Warszawą, Gdańskiem, Poznaniem, Wrocławiem, Berlinem i Pragą^[256].

Infrastruktura transportowa |

 Osobny artykuł: Mosty w Bydgoszczy.

W 2013 roku w Bydgoszczy znajdowało się 748 km dróg, z czego 38 km przypadało na drogi krajowe, 9 km na wojewódzkie, 160 km na powiatowe, a 541 km na gminne^[49]. Tranzyt na kierunku wschód-zachód umożliwia południowa Obwodnica miasta: 10, częściowo przebudowana na S10 oraz 80, natomiast przemieszczanie w kierunku – północ-południe przejmuje 5, również częściowo przebudowana na S5. W 2013 roku 67% dróg miejskich posiadało nawierzchnię ulepszoną^[49].

Inteligentny System Transportowy |

W kwietniu 2015 roku uruchomiono w Bydgoszczy System ITS (Intelligent Transportation Systems) – jeden z pierwszych w kraju miejskich inteligentnych systemów usprawniających warunki ruchu kołowego. System obejmuje centralną część miasta, gdzie notuje się największe natężenie ruchu drogowego oraz ul. Fordońską, aż do wiaduktów warszawskich. System pozyskuje dane z drogowych urządzeń pomiarowych, optymalizując pracę sterowników sygnalizacji świetlnych, nadając priorytet komunikacji zbiorowej. Udostępnia użytkownikom aktualne informacje na tablicach zmiennej treści i tablicach informacji pasażerskiej. Podaje również wykorzystanie miejsc parkingowych na terenie Śródmieścia oraz naprowadza kierowców na trasy alternatywne. Wartość przedsięwzięcia wyniosła 54 mln zł, z czego 85% uzyskano z funduszy Unii Europejskiej^[257].

Obiekty inżynierskie |

Na terytorium miasta znajduje się 68 obiektów inżynierskich^[49]:

• 26 mostów,


• 23 wiadukty,


• 15 kładek dla pieszych,


• 2 przejścia podziemne,


• 2 tunele dla pieszych.

Największym z obiektów jest most przez Wisłę im. Rudolfa Modrzejewskiego, który ma długość 1 km. Natomiast najstarszym zachowanym obiektem w oryginalnej formie są ceglane, łukowe mosty kolejowe przez Brdę z 1851 roku.

Oświata i nauka |

 Osobne artykuły: Uczelnie wyższe i placówki naukowe w Bydgoszczy i Edukacja w Bydgoszczy.

Tradycje |

Od XIV wieku w Bydgoszczy istniała szkoła parafialna, a w latach 1530–1725 trzyletnie Bernardyńskie Studium Filozoficzne, którego jednym z wykładowców był Bartłomiej z Bydgoszczy – autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego^[258]. Oprócz szkół zakonnych: karmelitów, bernardynów i klarysek od końca XVI wieku istniało w Bydgoszczy gimnazjum, zastąpione w 1637 przez kolegium jezuickie, którego gmach przy Starym Rynku (dzisiejszy ratusz) ufundował kanclerz wielki koronny, starosta bydgoski Jerzy Ossoliński^[259]. Po kasacie zakonu w 1780 kolegium przekształcono w szkołę realną, od 1808 szkołę departamentową, a w 1817 podniesiono ją do rangi Królewskiego Gimnazjum Klasycznego^[260]. W tym czasie w mieście istniało również ewangelickie seminarium nauczycielskie oraz szkoły prywatne i elementarne. W latach 1846–1914 wybudowano 8 nowych budynków szkolnych, a 2 rozbudowano. Wiele z nich służy po dzień dzisiejszy mieszcząc najbardziej renomowane placówki szkolne i wydziały bydgoskich uniwersytetów. W 1914 funkcjonowało w mieście m.in. 14 szkół ludowych i kilkanaście średnich. Do szkół wyższego poziomu zaliczały się m.in.^[261]:

• 
  Gimnazjum Klasyczne, od 1877 w budynku przy pl. Wolności 9;


• 
  Ewangelickie Seminarium Nauczycielskie, od 1879 w budynku przy ul. Bernardyńskiej 6;


• 
  Katolickie Seminarium Nauczycielskie, od 1907 w budynku przy ul. Seminaryjnej 3;


• 
  Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne (zał. 1904) w kamienicy secesyjnej przy al. Mickiewicza 9;


• 
  Wyższa Szkoła Muzyczna – założona w 1907;


• 
  Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (zał. 1911) – jedyna w Prowincji Poznańskiej państwowa szkoła artystyczna w gmachu przy ul. św. Trójcy 37.

Bogate tradycje w Bydgoszczy ma szkolnictwo specjalne przeznaczone dla dzieci niepełnosprawnych. W 1870 wzniesiono budynek Zakładu dla Niewidomych przy ul. Krasińskiego^[262], a w 1902 kolejną placówkę przy ul. Kołłątaja^[263]. W 1895 przy ul. Reja otwarto Zakład dla Głuchoniemych^[264].

W okresie międzywojennym najwyżej w hierarchii znajdowały się cztery polskie gimnazja państwowe i miejskie (szkoły średnie)^[265]:

• 
  Państwowe Gimnazjum Klasyczne (pl. Wolności) męskie, od 1938 I Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Józefa Piłsudskiego;


• 
  Państwowe Gimnazjum Humanistyczne (ul. Grodzka) męskie, od 1938 II Państwowe Liceum i Gimnazjum im. Edwarda Śmigłego-Rydza;


• 
  Miejskie Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze (ul. Kopernika) męskie, od 1934 Miejskie Gimnazjum Męskie im. Mikołaja Kopernika;


• 
  Miejskie Żeńskie Katolickie Gimnazjum Humanistyczne (ul. Staszica), od 1938 Miejskie Katolickie Liceum i Gimnazjum Żeńskie.

Oprócz szkół państwowych funkcjonowały gimnazja prywatne, seminaria nauczycielskie oraz liczne szkoły zawodowe różnych typów i stopni, a także szkolnictwo wojskowe, artystyczne i muzyczne. Oprócz Bydgoskiego Konserwatorium Muzycznego w 1921 otwarto Bydgoską Szkołę Muzyczną, a w 1925 Miejskie Konserwatorium Muzyczne^[266]. Po II wojnie światowej znacznie rozbudowano bazę oświatową, m.in. do 1980 wzniesiono 41 nowych budynków szkolnych^[158].

Oddzielne zagadnienie stanowią starania Bydgoszczy o powołanie w mieście uniwersytetu, które sięgają 1873 roku^[267]. W latach 1903–1906 ulokowano w Bydgoszczy Instytuty Rolnicze, których strukturę zorganizowano na wzór uniwersytetu z czterema wydziałami: chemii rolnej, chorób roślin, higieny zwierząt i melioracji^[268]. Po włączeniu Bydgoszczy do II RP w 1920 roku, nastąpił intensywny rozwój instytutu, który po 1927 r. stał się oddziałem Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach. Jego działalność kontynuowano, a nawet poszerzono również po 1945. Drugą placówką stanowiącą w założeniu zalążek Uniwersytetu Bydgoskiego była Królewsko-Pruska Szkoła Rzemiosł i Przemysłu Artystycznego (1911), podniesiona w 1916 do rangi akademii. W latach 1920–1923 działalność szkoły kontynuowano pod nazwą Państwowa Szkoła Przemysłu Artystycznego^[265]. Od 1920 roku funkcjonowała w Bydgoszczy także Akademia Rolnicza, przeniesiona później do Cieszyna. Idea uniwersytecka doczekała się realizacji dopiero po II wojnie światowej, przy czym prowadziła poprzez naturalny rozwój miejscowego środowiska naukowego, skupionego od 1959 w Bydgoskim Towarzystwie Naukowym. Sumaryczny potencjał czterech uczelni publicznych powstałych do 1990 roku można było porównać z Uniwersytetem Mikołaja Kopernika w Toruniu. Gwałtowny wzrost liczby studentów, kadry naukowej oraz uczelni niepublicznych w Bydgoszczy rozpoczął się po przełomie politycznym w 1989 roku. Mimo planów połączenia w jeden uniwersytet, w latach 90. XX w. uczelnie bydgoskie zdecydowały się rozwijać samodzielnie. W 2004 Akademię Medyczną przekształcono w Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika, w 2005 powstał Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, a w 2006 Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy.

Szkolnictwo wyższe |

W 2011 roku w Bydgoszczy istniało 16 jednostek szkolnictwa wyższego, w tym 9 uczelni (4 publiczne i 5 niepublicznych), 3 uczelnie teologiczne, w tym dwie będące sekcjami Wydziału Teologicznego Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz 4 wydziały zamiejscowe uczelni publicznych i niepublicznych z Poznania, Torunia i Łodzi. Dodatkowo funkcjonowały dwa Nauczycielskie Kolegia Języków Obcych, które oferowały dyplomy uczelni patronackich (Uniwersytet Poznański, Warszawski i Gdański). W Bydgoszczy znajdują się jedyne w województwie kujawsko-pomorskim publiczne uczelnie – techniczna, muzyczna i medyczna.
W 2014 roku studiowało w Bydgoszczy 36 tys. studentów^[49] (11 miejsce w kraju), co stanowiło 52% studentów w regionie kujawsko-pomorskim^[163]

Uczelnie publiczne |

W Bydgoszczy działają cztery wyższe uczelnie publiczne, z których największą jest Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, na którym studiuje ponad 14 tys. studentów^[269]. Oferuje on 30 kierunków i ok. 60 specjalności^[270] na pięciu wydziałach: Humanistycznym, Pedagogiki i Psychologii, Matematyki, Fizyki i Techniki, Nauk Przyrodniczych oraz Administracji i Nauk Społecznych.

Drugą pod względem liczby studentów (ponad 9 tys. w 2010), ale też i najstarszą (1951) jest Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich – największa i najbardziej utytułowana uczelnia techniczna w województwie. Oferuje 27 kierunków i ok. 100 specjalności na 7 wydziałach: Budownictwa i Inżynierii Środowiska, Inżynierii Mechanicznej, Rolnictwa i Biotechnologi, Technologii i Inżynierii Chemicznej, Telekomunikacji, Informatyki i Elektrotechniki, Biologii i Hodowli Zwierząt, Zarządzania oraz w Instytucie Matematyki i Fizyki.

Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego to państwowa uczelnia artystyczna. Kształci przyszłych artystów muzyków, kompozytorów, instrumentalistów, wokalistów, dyrygentów, na 4 wydziałach: Kompozycji, Teorii Muzyki i Reżyserii Dźwięku, Instrumentalnym, Wokalno-Aktorskim oraz Dyrygentury Chóralnej i Edukacji Muzycznej.

W Bydgoszczy znajduje się też Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika – wydzielona część toruńskiego Uniwersytetu, ukierunkowana na kształcenie studentów w naukach medycznych. Stanowi ona pod względem liczby kadry naukowej ok. jednej czwartej potencjału całego UMK. Uczelnia ta powstała w 1975 jako bydgoska filia Akademii Medycznej w Gdańsku, usamodzielniona w 1984 jako Akademia Medyczna im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy, w 2004 włączona w struktury UMK z zachowaniem własnego patrona i siedziby w Bydgoszczy. Kształci się na niej 4,77 tys. studentów^[271] na 3 wydziałach: Lekarskim, Farmaceutycznym i Nauk o Zdrowiu. Baza uczelni opiera się również o kliniki zlokalizowane w 7 szpitalach (w tym dwóch uniwersyteckich).
W mieście działają również filie innych państwowych uczelni, m.in. Ośrodek Studiów Wyższych Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu, Sekcja Studiów Teologicznych Uniwersytetu im. Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz dwie uczelnie teologiczne: Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej oraz Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego.

Uczelnie niepubliczne |

Od 1998 roku nastąpił dynamiczny rozwój uczelni niepublicznych. Konsekwencją tego procesu jest ponad 35% udział studentów uczelni niepublicznych w ogólnej liczbie studiujących w Bydgoszczy w 2010 roku. Spośród 6 niepublicznych szkół wyższych wyróżniają się trzy, zaliczane do czołówki w Polsce północnej: Wyższa Szkoła Gospodarki (zał. 1999, 3 wydziały, 17 kierunków studiów, 5,1 tys. studentów w 2010)^[272], Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa (zał. 2000, 5 wydziałów, 11 kierunków studiów, 5,6 tys. studentów w 2010)^[272] oraz Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu Wydział Finansów i Zarządzania w Bydgoszczy (zał. 2007, 7 tys. studentów w Toruniu i Bydgoszczy)^[272]. Pozostałe uczelnie niepaństwowe to: Wyższa Szkoła Środowiska (zał. 1998), Bydgoska Szkoła Wyższa (zał. 2004), Wyższa Szkoła Nauk o Zdrowiu (zał. 2005) oraz Wydziały Zamiejscowe: Wyższej Szkoły Informatyki i Umiejętności w Łodzi (od 2001), Akademii Humanistyczno-Ekonomicznej w Łodzi (od 2002), Wyższej Szkoły Zarządzania i Bankowości w Poznaniu (od 2007).

Instytuty naukowe |

Bydgoszcz to również siedziba instytutów naukowych oraz innych jednostek współpracujących z uczelniami. Do najważniejszych jednostek naukowych, które posiadają swoje oddziały w Bydgoszczy należą: Instytut Hodowli i Aklimatyzacji Roślin, Instytut Melioracji i Użytków Zielonych, Państwowy Instytut Weterynaryjny – Państwowy Instytut Badawczy, Instytut Biotechnologii Przemysłu Rolno-Spożywczego, Instytut Genetyki Sądowej i inne. Protoplastą wielu z tych jednostek są założone w 1903 roku Instytuty Rolnicze w Bydgoszczy.

Towarzystwa naukowe |

Bydgoszcz jest regionalnym ośrodkiem, w którym działalność prowadzi większość polskich stowarzyszeń naukowych. Wiele z bydgoskich oddziałów tych towarzystw ma zasięg obejmujący cały region kujawsko-pomorski, a w niektórych przypadkach go przekracza. Geneza niektórych organizacji sięga okresu międzywojennego, a nawet pruskiego (przed 1920). Niektóre z towarzystw prowadzą studia regionalno-historyczne. Wśród nich znajdują się najbardziej zasłużone dla miasta: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe i Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy. TMMB należy do najstarszych stowarzyszeń regionalnych w Polsce (zał. 1832).

Niższe szkolnictwo |

W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 8 żłobków, 83 przedszkola, 34 oddziały przedszkolne przy szkołach oraz 12 punktów przedszkolnych. Opieką objętych było w nich 11,7 tys. dzieci^[116]. W 56 szkołach podstawowych uczyło się 17,5 tys. dzieci, a w 66 gimnazjach 9,2 tys. dzieci i młodzieży^[116]. W mieście funkcjonowało 19 ponadgimnazjalnych szkół zawodowych, 29 liceów ogólnokształcących dla młodzieży i 17 dla dorosłych oraz 53 szkół policealnych dla młodzieży i dorosłych^[116]. W bydgoskich gimnazjach i szkołach ponadgimnazjalnych 52% młodzieży uczyło się języka angielskiego, a 40% – języka niemieckiego^[163]. W latach 2008–2012 w Bydgoszczy świadectwo dojrzałości uzyskiwało średnio 2,4 tys. maturzystów^[163].

Wśród zespołów szkół znajdują się m.in. mistrzostwa sportowego (3), specjalne (2), budowlana, spożywcza, chemiczna, mechaniczna (2), samochodowa, drzewna, ekonomiczno-administracyjna, elektroniczna, gastronomiczna, handlowa, medyczna i inne.

International School of Bydgoszcz |

W Bydgoszczy funkcjonuje jedyna w regionie szkoła międzynarodowa, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie. International School of Bydgoszcz założona dla dzieci oficerów wojsk NATO, kształci zarówno zagraniczne, jak i polskie dzieci^[273].

Średnie szkoły artystyczne |

• 
  Państwowy Zespół Szkół Muzycznych im. Artura Rubinsteina – szkoła I i II stopnia, istniejąca od 1925


• 
  Zespół Szkół Plastycznych im. Leona Wyczółkowskiego – od 1945


• 
  Szkoła Aktorska im. Adama Grzymały-Siedleckiego ul. Dworcowa 81


• Policealna Szkoła Sztuk Pięknych w Bydgoszczy [8]
  

Szkolnictwo specjalne |

• 
  Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabo Widzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy – istniejący od 1872


• 
  Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej im. gen. S. Maczka w Bydgoszczy – istniejący od 1876 roku


• Ośrodek Szkolno-Wychowawczy 03


• Ośrodek Rewalidacyjno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży z Autyzmem

Nadzór i doskonalenie zawodowe nauczycieli |

W Bydgoszczy zlokalizowane jest Kujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty, Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli, Okręgowy Ośrodek Dokształcania Zawodowego, Bydgoski Ośrodek Doskonalenia Nauczycieli i Usług Oświatowych, Centrum Doskonalenia Nauczycieli Towarzystwa Wiedzy Powszechnej i inne^[274]

Kultura |

 Osobne artykuły: Kultura w Bydgoszczy i Muzyka w Bydgoszczy.

Tradycje kulturalne |

 Osobny artykuł: Historia kultury bydgoskiej.

Bydgoszcz jest liczącym się w kraju ośrodkiem kultury, zwłaszcza muzycznej. Tradycje teatru miejskiego sięgają XVII wieku, kiedy to w kolegium jezuitów wybudowano salę teatralną. W 1824 roku wzniesiono stały budynek teatru, przebudowany w 1895 do monumentalnej formy przez architekta Heinricha Seelinga z Berlina. Bydgoskie Konserwatorium Muzyczne powstało w 1904 roku, a w latach 1905–1945 istniała tu znana w Europie i na świecie Fabryka Pianin i Fortepianów Brunona Sommerfelda, liczne orkiestry oraz chóry zarówno niemieckie („Gesangverein”, „Liedertafel”), jak i polskie (św. Wojciech, Halka”, Moniuszko). W 1880 roku udostępniono pierwsze zbiory muzealne, w 1884 założono Bibliotekę Ludową, a w 1903 – Bibliotekę Miejską, w 1913 roku ośrodek kształcenia artystycznego, a w 1909 – pierwsze kino. Ośrodkiem polskiego życia kulturalnego był założony w roku 1907 Dom Polski, zniszczony w 1919 przez niemiecki Grenzschutz.

Repolonizacja miasta dokonana w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadziła do wytworzenia nowej polskiej elity kulturalnej w latach 30. XX w., rozwoju polskiego życia teatralnego, muzycznego, plastycznego, literackiego oraz rozwoju czasopiśmiennictwa. Po dramatycznym epizodzie II wojny światowej, trwał nadal proces rozwoju kulturalnego głównie pod względem instytucjonalnym. W latach 50. XX w. założono dwie instytucje muzyczne: Filharmonię Pomorską oraz Operę i Operetkę. Od 1974 istnieje Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy.

Stan obecny |

W 2011 roku w Bydgoszczy czynnie działało ponad 80 organizacji, stowarzyszeń, fundacji zajmujących się szeroko rozumianą działalnością kulturalną. Osiem instytucji kultury korzysta z dotacji samorządu terytorialnego szczebla gminnego i wojewódzkiego. Są to: Opera Nova, Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego, Teatr Polski im. Hieronima Konieczki, Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki „Stara Ochronka”, Miejski Ośrodek Kultury, Galeria Miejska bwa, Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego i Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. Witolda Bełzy.

Uzupełnieniem oferty bydgoskich instytucji kultury jest działalność Akademii Muzycznej, Pałacu Młodzieży, młodzieżowych domów kultury, kilkunastu galerii sztuki, muzeów oraz stowarzyszeń i fundacji, których propozycje kulturalne łączą w sobie różne, często niekonwencjonalne dziedziny twórczości artystycznej. Do najbardziej znanych należą Stowarzyszenie Artystyczne „Mózg”, Eljazz, Fundacja Kultury Yakiza oraz Art House^[275].

W 2013 w Bydgoszczy funkcjonowało 34 bibliotek (z filiami), z których usług korzystało blisko 50 tys. osób. 51 tys. seansów kinowych obejrzało 762 tys. osób^[116]. Muzea bydgoskie zwiedziło w 2013 roku 83 tys. osób^[116]. W ciągu 2012 roku 96 tys. osób wysłuchało koncertów w filharmonii, 71 tys. osób obejrzało spektakle operowe, a 24 tys. obejrzało sztuki teatralne^[163].

W 2010 Bydgoszcz kandydowała do tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2016^[276]. Doświadczenia zebrane podczas opracowywania aplikacji zaprocentowały zakotwiczeniem procesu rozwoju miasta w kulturze i poprzez kulturę, co wyrażono podczas I Bydgoskiego Kongresu Kultury, obradującego w 2011 roku.

Filharmonia Pomorska |

Filharmonia Pomorska im. I. J. Paderewskiego istnieje od 1953 roku. Sala koncertowa (920 osób) zaliczana jest pod względem akustycznym do najlepszych w Europie, co potwierdzają opinie znanych twórców i krytyków muzycznych. Z uwagi na fenomen akustyki, cieszy się zainteresowaniem sławnych artystów. Na bydgoskiej estradzie występowało wiele światowych sław, m.in. Artur Rubinstein, Benjamin Britten, Witold Małcużyński, Luciano Pavarotti, Shlomo Mintz, Mischa Maisky, Kevin Kenner, Kurt Masur, Kazimierz Kord, Jerzy Maksymiuk i Antoni Wit. Gościło tu również wiele znakomitych zespołów.

Opera Nova |

Opera Nova, istniejąca od 1956 roku. W 1974 rozpoczęła budowę gmachu, składającego się z trzech kręgów, położonego nad Brdą. Opera Nova stała się kulturalna wizytówką Bydgoszczy na świecie. W bydgoskiej Operze odnosiły pierwsze sukcesy i zaczynały wielką karierę uznane dziś primadonny, np. Barbara Zagórzanka i Bożena Betley, jak też śpiewacy: Józef Stępień, Florian Skulski i inni. Gościli tu najwięksi artyści operowi krajowi, np. Antonina Kawecka, Teresa Żylis-Gara, Wiesław Ochman, jak też zagraniczni. Występowały tu także całe zespoły: Opery Wrocławskiej, Teatrów z Leningradu, Moskwy, Kijowa, Mińska i Fundacji Glubenkiana z Lizbony.

Teatry |

Teatr Polski im. Hieronima Konieczki z XVI-wiecznymi tradycjami, powstał w 1949 roku. Kontynuował on działalność Teatru Miejskiego, którego okazały budynek zburzono w 1945 roku. Od 2002 jest inicjatorem jedynego w Polsce Festiwalu Prapremier^[277].

W Bydgoszczy działa również kilka teatrów prywatnych: „Obok”, „Yakiza”, Teatr tańca Rozruch, plastyczny, słowa, Salon Młodych Twórców, oraz działają teatry alternatywne m.in. Teatr Pantomimy Dar. Ponadto przy Szkole Aktorskiej im. A. Grzymały-Siedleckiego istnieje Scena Prezentacji Teatralnych, która podejmuje szereg imprez ogólnopolskich: „Wiosna Teatralna”, „Peregrynacje z Melpomeną”, happeningi. W latach 1960–1986 funkcjonowała także druga scena teatralna: Teatr Kameralny, zaś od 2009 Bydgoski Teatr Lalek Buratino. W 2015 roku zainicjowano powstanie Teatru Rozmaitości przy IV śluzie Kanału Bydgoskiego z widownią 650 miejsc^[278].

Chóry |

 Osobny artykuł: Chóry w Bydgoszczy.

W Bydgoszczy funkcjonuje około 30 chórów: akademickich, parafialnych, świeckich i młodzieżowych. Większość z nich należy do bydgoskich oddziałów stowarzyszeń: Polskiego Związku Chórów i Orkiestr oraz Federacji Caecilianum. Bydgoskie Towarzystwo Śpiewu „Halka” funkcjonujące nieprzerwanie od 1883 roku zalicza się do najstarszych chórów w Polsce.

Orkiestry |

 Osobny artykuł: Orkiestry w Bydgoszczy.

Próby organizacji zawodowej orkiestry miejskiej podejmowano na początku XX w. (niemieckie Towarzystwo Orkiestrowe, zał. 1898), a także w latach 1921–1922. W okresie międzywojennym istniały w Bydgoszczy zespoły symfoniczne przy szkołach muzycznych, niemiecko-polska orkiestra teatralna (Deutsche Bühne) oraz kilkadziesiąt orkiestr dętych amatorskich i zawodowych. Pierwsza Miejska Orkiestra Symfoniczna powstała w Bydgoszczy w 1936, kierowana przez Alfonsa Rezlera. Reaktywowana w 1945 roku została przekształcona w 1953 w Orkiestrę Symfoniczną Filharmonii Pomorskiej. Niezależnie od tego wizytówką artystyczną Bydgoszczy w latach 1946–1955 była Orkiestra Symfoniczna Polskiego Radia w Bydgoszczy, która tworzyła na żywo oprawę muzyczną dla audycji Polskiego Radia. Kolejne orkiestry: symfoniczne, kameralne i dęte powstawały od lat 60. i związane były z rozwojem szkolnictwa średniego i muzycznego. W roku 2011 w Bydgoszczy funkcjonuje kilkadziesiąt orkiestr, z których kilka ma charakter zawodowy (Filharmonia, Opera, Akademia Muzyczna), a inne amatorskie zrzeszone są w Polskim Związku Chórów i Orkiestr.

Kluby muzyczne |

 Osobny artykuł: Kluby muzyczne w Bydgoszczy.

W Bydgoszczy znajduje się blisko 40 klubów muzycznych. Klub Mózg założony przez Jacka Majewskiego i Sławomira Janickiego był jednym z ośrodków powstania tzw. muzyki yassowej, ważnej dla współczesnej kultury europejskiej. Z Mózgiem związani są tacy artyści jak Tomasz Gwinciński, Tymon Tymański, Marcin Świetlicki, Jerzy Mazzoll, Kazik Staszewski i wielu innych artystów polskich i zagranicznych. Do innych placówek, będących wyrazicielami lokalnego undergroundu oraz muzyki alternatywnej należą m.in.: Eljazz, Kuźnia, Węgliszek, Clan, Savoy, Sogo i wiele innych.

Muzea |

 Osobny artykuł: Muzea w Bydgoszczy.

Wśród muzeów bydgoskich największym jest regionalne Muzeum Okręgowe im. Leona Wyczółkowskiego (od 1923), zajmujące kilka budynków w mieście, m.in. spichlerze nad Brdą i na Wyspie Młyńskiej. W Bydgoszczy działa też Muzeum Wojsk Lądowych specjalizujące się w dokumentowaniu najnowszej (XIX-XX w.) polskiej historii wojskowej, a w szczególności historii Pomorskiego Okręgu Wojskowego, Exploseum, prezentujące zagadnienia związane z materiałami wybuchowymi i historią DAG Fabrik Bromberg oraz kilkanaście innych jednostek muzealnych.

Kina |

 Osobny artykuł: Kina i kinematografia w Bydgoszczy.

W 2014 roku w Bydgoszczy funkcjonowały trzy multipleksy: Multikino (10 sal), Cinema City (13 sal) w Focus Mall oraz Helios w Galerii Pomorskiej (7 sal). Ofertę uzupełniają kina studyjne, m.in.: Kinoteatr Adria, Kino Orzeł, kino Pałacu Młodzieży, Kinoteatr Klubu IwSZ oraz dwa kina w Fordonie: Jeremi oraz w Domie Kultury Katolickiej „Wiatrak”. W sezonie wakacyjnym funkcjonują kina plenerowe: Perła przed Domem Mody Drukarnia^[279], LPM przed Klubem Mózg^[280] oraz Blokada Filmowa – seanse nocne na najpiękniejszych ulicach Bydgoszczy^[281].

Biblioteki |

Najstarszą i największą historyczną kolekcję książek stanowi Biblioteka Bernardynów w Bydgoszczy, założona w 1488 roku^[283]. W XIX wieku oprócz bibliotek urzędowych (poczta) i administracyjnych (rejencja) rozwijały się biblioteki naukowe, głównie należące do towarzystw niemieckich, np Towarzystwa Technicznego, Przyrodniczego, Towarzystwa Historycznego Obwodu Nadnoteckiego, czy też Instytutów Rolniczych (Centralna Biblioteka Rolnicza)^[284]. W tym czasie powstawały również biblioteki przy szkołach średnich, garnizonowe, fachowe, w 1898 Biblioteka Ludowa, a w 1903 Biblioteka Miejska. Własne zbiory posiadały polskie stowarzyszenia kulturalne, oświatowe i rzemieślnicze. W 1867 Tomasz Śniegocki założył pierwszą polską księgarnię w mieście. W okresie międzywojennym powstała m.in. Biblioteka Lekarska (1921, największa na Pomorzu), biblioteka przy Muzeum Miejskim (1925), kolejne biblioteki wojskowe, szkolne i fachowe^[284]. Po 1945 siedzibę w Bydgoszczy miał m.in. Wydział Biblioteczny Instytutu Bałtyckiego, a w 1959 założono bibliotekę Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego^[284].

W 2015 r. największą biblioteką w Bydgoszczy była Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna im. dr Witolda Bełzy, która posiadała na terenie miasta 34 filie oraz cenne starodruki m.in. „Regułę dla wszystkich zakonników” Hieronima Savonaroli z 1489 i rękopis „Roty” Marii Konopnickiej (1910)^[284]. Do innych większych bibliotek należały m.in. Wojewódzka Biblioteka Pedagogiczna, zbiory Archiwum Państwowego, kilkanaście bibliotek uczelnianych, m.in.^[284]: UTP (1952, największa w regionie o profilu technicznym), UKW (1969), Akademii Muzycznej (1974), Akademii Medycznej (1984), Wyższej Szkoły Gospodarki, KPSW, Wyższej Szkoły Bankowej, biblioteki kościelne m.in. Prymasowskiego Instytutu Kultury Chrześcijańskiej, biblioteki wojskowe, m.in. Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Muzeum Wojsk Lądowych i wiele innych.

Od 1952 funkcjonuje nieprzerwanie Bydgoski Antykwariat Naukowy, który od 1969 prowadzi Bydgoskie Aukcje Antykwaryczne^[284].

Stowarzyszenia |

Najważniejszą organizacją prowadzącą działalność regionalną jest Towarzystwo Miłośników Miasta Bydgoszczy powołane w 1923 roku. Kontynuuje ono tradycje powstałego w 1832 r. Towarzystwa Upiększania Miasta Bydgoszczy. TMMB wydaje wiele wydawnictw poświęconych miastu (m.in. monumentalny wielojęzyczny album „Bo to jest Bydgoszcz”, album „Papież Jan Paweł II w Bydgoszczy”, „Muzyczna Bydgoszcz” oraz periodyki: „Kronika Bydgoska” – od 1967 – i „Kalendarz Bydgoski” – od 1968), organizuje liczne koncerty, konkursy dla bydgoszczan, troszczy się o ochronę miejsc pamięci i zabytków. Za pomocą szkolnych kół popularyzuje wiedzę o tradycjach Bydgoszczy wśród młodych mieszkańców miasta. W Bydgoszczy funkcjonują także inne stowarzyszenia popularyzujące kulturę innych krajów i regionów świata, m.in.: Towarzystwo Przyjaźni Polsko-Francuskiej, Towarzystwo Polsko-Austriackie, Włoskie, Niemieckie, Nigeryjskie, Norweskie, Koreańskie i wiele innych.

Festiwale |

 Osobny artykuł: Festiwale i przeglądy w Bydgoszczy.

W Bydgoszczy odbywa się kilkadziesiąt cyklicznych festiwali i przeglądów kulturalnych o zasięgu ogólnopolskim i międzynarodowym. Najstarsze festiwale bydgoskie są organizowane przez Filharmonię Pomorską: Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego (1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (1962) i kongres Musica Antiqua Europae Orientalis (1966). Pokaźne tradycje posiadają także organizowane przez Pałac Młodzieży: Ogólnopolski Konkurs Chórów a Cappella Dzieci i Młodzieży oraz Bydgoskie Impresje Muzyczne (1977).

Markę w kraju i za granicą wypracowały także takie festiwale jak: Międzynarodowy Konkurs Młodych Pianistów Arthur Rubinstein in memoriam organizowany przez Zespół Szkół Muzycznych, Bydgoski Festiwal Operowy, Artpop Festival Złote Przeboje Bydgoszcz, Festiwal Laureatów Konkursów Muzycznych, Festiwal Prapremier, Camera Obscura czy Pejzaż bez Ciebie – Festiwal Twórczości Niezapomnianych Artystów Polskich.

Miejski Ośrodek Kultury w Bydgoszczy organizuje m.in. festiwale: Międzynarodowy Festiwal Harmonijki Ustnej, na który zjeżdżają się wielbiciele tego instrumentu z całej Polski oraz największą imprezę literacką w regionie Międzynarodowy Festiwal Książki – Bydgoski Trójkąt Literacki, zaś Wojewódzki Ośrodek Kultury – Bydgoszcz Buskers Festiwal – Międzynarodowe Spotkania Artystów Ulicznych. Bydgoscy perkusiści mają także swój festiwal – są nim Bydgoskie Drums Fuzje.

W mieście odbywają się festiwale filmowe: Never seen in Bydgoszcz i AFF-Era Filmowa oraz przegląd kina niezależnego OFF-Era Filmowa. Od 2010 w Bydgoszczy ma także swoją siedzibę największy na świecie festiwal poświęcony sztuce operatorów filmowych: Camerimage.

Gwara bydgoska |

 Osobny artykuł: Gwara bydgoska.

W 2008 na temat gwary miejskiej Bydgoszczy prof. Andrzej Stanisław Dyszak wydał (nakładem TMMB) „Jak mówili bydgoszczanie. Mały słownik gwary bydgoskiej”. Literackim świadectwem gwary jest książka Jerzego Sulimy-Kamińskiego „Most królowej Jadwigi”. We wrześniu 2012 ruszyła internetowa inicjatywa „Ratowanie Gwary Bydgoskiej”, w której wzięło udział ponad 1200 osób. Owocem ich prac jest opublikowany w internecie na początku stycznia 2013 Słowniczek Gwary Bydgoskiej^[285].

Media |

 Osobny artykuł: Media w Bydgoszczy.

Bydgoszcz jest ośrodkiem, w którym znajdują się siedziby większości środków masowego przekazu z zasięgiem na województwo kujawsko-pomorskie. Znajdują się tu: regionalny oddział Telewizji Polskiej (TVP3 Bydgoszcz) (1973-1984 i od 1994 roku), regionalna rozgłośnia radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw), największy w Polsce dziennik regionalny (Gazeta Pomorska)^[187] oraz liczne lokalne rozgłośnie radiowe, redakcje gazet i czasopism oraz portali internetowych. W 2013 roku siedzibę w Bydgoszczy miało 6 stacji radiowych oraz 15 redakcji prasowych^[49]. W mieście ukazują się 3 regionalne dzienniki: Gazeta Wyborcza Bydgoszcz, Express Bydgoski oraz Gazeta Pomorska, których mutacje lokalne (np. Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław) również wydawane są w Bydgoszczy.

Tradycje drukarstwa w Bydgoszczy sięgają 1806 r. Zakłady Graficzne w Bydgoszczy były w okresie międzywojennym jednym z większych zakładów poligraficznych w Polsce, wydawcą ekskluzywnych wydawnictw polskich, a po 1945 r. – największym w kraju kombinatem poligraficznym w zakresie druku podręczników i czasopism pedagogicznych^[286]. W 2008 wydano w Bydgoszczy 97 tytułów gazet i czasopism w nakładzie 58 tys. egzemplarzy (7. miejsce w kraju)^[287], natomiast w 2012 roku wydano 79% nakładu prasy wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim^[187]. Kilka czasopism posiada zasięg krajowy. Bydgoszcz jest także ośrodkiem wydawniczym, w którym co roku wydawanych jest kilkaset tytułów książek i broszur np. w 2008 wydano w Bydgoszczy 349 tytułów w nakładzie 617 tys. egzemplarzy (9. miejsce w kraju). Połowa wydanych pozycji dotyczyła tematyki ogólnej i popularnej, zaś jedna trzecia – publikacji naukowych^[287].

Rosnąca rola Internetu, jako źródła informacji ma odbicie w ofercie lokalnej. Istotniejszymi źródłami informacji są m.in.^[187]: Bydgoski Portal Internetowy, Bydgoszcz Nasze Miasto, Moje Miasto Bydgoszcz, EnjoyBydgoszcz! czy Telewizja Internetowa iTV24. Miasto jest siedzibą wojewódzkiego oddziału Polskiej Agencji Prasowej^[288], a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in. KAI^[289].

Od 2007 roku Polskie Radio Pomorza i Kujaw organizuje Międzynarodowy Konkurs Artystycznych Form Radiowych, jedyny tego typu w Polsce, który wpisuje się w poszukiwania nowatorskich form sztuki radiowej. Finał każdej edycji festiwalu odbywa się w różnych zabytkowych obiektach na terenie regionu kujawsko-pomorskiego^[290].

Poczta w Bydgoszczy |

Tradycje |

Początki poczty w Bydgoszczy sięgają I połowy XVIII wieku, kiedy to odbywano regularne kursy pocztowe do Warszawy, a w mieście znajdowała się placówka Poczty Królewskiej w kamienicy na rogu ulic Batorego i Niedźwiedziej^[291]. W latach 1778–1815 Bydgoszcz była siedzibą Pocztamtu Centralnego. Po 1772 r. przez Bydgoszcz prowadził jeden z najważniejszych w państwie pruskim szlaków z Berlina do Królewca^[292]. W 1825 r. wyruszył pierwszy listonosz etatowy, w 1826 r. otwarto pocztę szybką, w 1838 r. osobową, a w 1876 r. telegraf, w 1895 r. telefon^[293].

W połowie XIX wieku umieszczono w Bydgoszczy dyrekcję Poczty, co miało związek z równoczesną budową ważnego węzła kolejowego. W latach 1883–1899 zbudowano dla tej instytucji okazały gmach przy ul. Stary Port. Od 1885 r. w budynku mieściła się naddyrekcja poczty, której jurysdykcja obejmowała część Wielkopolski i Prus Zachodnich – obszar rozleglejszy niż rejencja bydgoska^[294]. Jeszcze w XIX w. pojawiły się w Bydgoszczy kolejne placówki pocztowe: Oddział nr 2 przy dworcu kolejowym (1850), Oddział nr 3 na Bocianowe (1878) i kolejne: na Bartodziejach (1888), Wilczaku (1896), Jachcicach (1900).

Ważną instytucją, która znalazła siedzibę w Bydgoszczy była Izba Obrachunkowa Poczty Polskiej, powstała w 1919 r. i obejmująca swoim zasięgiem działania cały kraj^[181]. Na skutek zarządzonej częściowej ewakuacji Warszawy, w czasie wojny polsko-bolszewickiej Izbę przeniesiono do Bydgoszczy w sierpniu 1920 r. i pozostała tu już na stałe. W 1935 roku nazwę zmieniono na Izba Kontroli Rachunkowej Poczt i Telegrafów. W 1957 r. oddano dla potrzeb Biura budynek przy ul. Bernardyńskiej 15 oraz przejęto kontrolę opłat celnych z Warszawy. W latach 70. po informatyzacji ośrodka zmieniono nazwę na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty i Telekomunikacji, a w 1991 r. na Centralny Ośrodek Rozliczeniowy Poczty Polskiej^[181]. W latach 90. utworzono w Bydgoszczy kolejne ogólnokrajowe jednostki pocztowe: Bank Pocztowy oraz Postdata.

Współczesność |

Wśród jednostek pocztowych w Bydgoszczy znajdują się m.in.:

• 
  Poczta Polska Centralny Ośrodek Rozliczeniowy w Bydgoszczy^[295], ul. Bernardyńska 15 – istniejący w Bydgoszczy nieprzerwanie od 1920 roku


• Poczta Polska Węzeł Ekspedycyjno-Rozdzielczy w Lisim Ogonie k. Bydgoszczy – jedno z 11 centrów logistycznych Poczty Polskiej w kraju


• Oddziały operacyjne i urzędy pocztowe: Oddział Rejonowy, Centrum Sieci Pocztowej Oddział Regionalny, Centrum Informatyki Regionalny Wydział Operacyjny, Centrum Usług Koncesjonowanych Oddział Regionalny (Jagiellońska 6), Centrum Logistyki Oddział Regionalny (Gajowa 99), Wydział Regionalny Centrum Zarządzania Bezpieczeństwem (Bernardyńska 15) oraz 51 urzędów pocztowych.

Ponadto wśród 8 jednostek wchodzących w skład Grupy Poczta Polska, dwie mają siedziby w Bydgoszczy:

• 
  Bank Pocztowy (od 1990) – specjalizuje się w obsłudze klientów indywidualnych, posiada największą w kraju sieć dystrybucji – ponad 7500 placówek


• 
  Postdata (od 1990) – spółka zapewniająca obsługę informatyczną Poczty Polskiej

W Bydgoszczy znajduje się ponadto delegatura wojewódzka Urzędu Komunikacji Elektronicznej (przed 2006 Urząd Regulacji Telekomunikacji i Poczty)

Bezpieczeństwo publiczne |

Bydgoszcz oraz powiat bydgoski posiadają wspólne jednostki organizacyjne Policji i Państwowej Straż Pożarnej – działają one na obszarze 1569 km² zamieszkałym przez 470 tys. osób^[296].

Policja |

W Bydgoszczy znajduje się Wojewódzka Komenda Policji, której podlega m.in. Oddział Prewencji oraz 19 miejskich i powiatowych komend policji w województwie kujawsko-pomorskim^[297]. Zasięg terytorialny Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy obejmuje miasto Bydgoszcz oraz powiat bydgoski^[298]. W 2015 r. jednostkami terytorialnymi KMP były:

1. Komisariat Policji Bydgoszcz-Śródmieście – obejmuje północną część miasta oraz gminę Osielsko;


2. Komisariat Policji Bydgoszcz-Szwederowo – obejmuje centralną i południową część miasta;


3. Komisariat Policji Bydgoszcz-Błonie – obejmuje zachodnią część miasta;


4. Komisariat Policji Bydgoszcz-Wyżyny – obejmuje południowo-wschodnią Bydgoszcz i gminę Nowa Wieś Wielka;


5. Komisariat Policji Bydgoszcz-Fordon – obejmuje dzielnicę Fordon i gminę Dąbrowa Chełmińska;


6. Komisariat Policji w Koronowie – obejmuje gminy: Koronowo, Dobrcz i Sicienko;


7. Komisariat Policji w Solcu Kujawskim – obejmuje miasto i gminę Solec Kujawski;


8. Komisariat Policji w Białych Błotach – obejmuje gminę Białe Błota.

Stan etatowy Komendy Miejskiej Policji w Bydgoszczy w 2014 r. wynosił 1039 policjantów^[299].

Straż Pożarna |

Geneza Ochotniczej Straży Pożarnej w Bydgoszczy sięga 1864, a służby zawodowej – 1872 roku^[300]. Do 1911 r. główna remiza mieściła się w kościele Klarysek, a potem w budynku przy ul. Pomorskiej 16. W 2014 r. Komenda Miejska PSP w Bydgoszczy zatrudniała łącznie 221 funkcjonariuszy. Zabezpieczenie operacyjne miasta i powiatu bydgoskiego stanowi 5 jednostek ratowniczo-gaśniczych (JRG), które posiadają własne specjalizacje, m.in. wodno-nurkową, chemiczną, wysokościową^[296]. Działania ratownicze wspomaga 6 zakładowych ochotniczych straży pożarnych (Kable, Lucent, BFM, Unilever, Sklejka, Pasamon), wojewódzka delegatura Wojskowej Ochrony Pożarowej oraz służby ratowniczo-gaśnicze przy porcie lotniczym Bydgoszcz. Od 1992 r. funkcjonuje w Bydgoszczy Szkoła Podoficerska Państwowej Straży Pożarnej (jedna z 5 szkół PSP w kraju), która kształci strażaków – ratowników z terenu całego kraju^[301]. W 2014 r. straż pożarna odnotowała na terenie Bydgoszczy 2463 zdarzeń, w tym 907 pożarów^[296].

Straż Miejska |

Protoplastą Straży Miejskiej w Bydgoszczy byli obserwatorzy pełniący służbę na wieży ratuszowej, oddział piechoty miejskiej (1636), a w XIX wieku tzw. stróżowie nocni^[302]. Od 1991 r. przy urzędzie miejskim działa komenda Straży Miejskiej Miasta Bydgoszczy, której podlegają 4 referaty dzielnicowe^[303]. W 2014 r. jednostki te zatrudniały 248 osób, w tym 180 strażników i 27 osób przy obsłudze wideomonitoringu^[304]. W 2014 r. ukarano mandatami karnymi 17,5 tys. osób na łączną kwotę 2 mln zł oraz wylegitymowano 39,4 tys. osób ujawniając 41 tys. wykroczeń^[304].

Monitoring miejski |

Istotną rolę w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa mieszkańcom Bydgoszczy pełni system monitoringu wizyjnego rozmieszczony w strategicznych punktach miasta, którego budowę rozpoczęto w 2004 roku^[305]. W 2014 roku składał się z 159 kamer, w tym 68 stacjonarnych i 91 obrotowych. Studia obsługujące system znajdują się m.in. w budynkach: Komendy Miejskiej Policji oraz Komisariatu Policji Bydgoszcz-Śródmieście, a docelowo w budynku Bydgoskiego Centrum Monitoringu. Obsługiwane są przez pracowników oraz funkcjonariuszy Straży Miejskiej w liczbie ok. 40 osób^[299].

Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa |

Od 2008 r. miasto Bydgoszcz i powiat bydgoski prowadzą wspólnie Bydgoskie Centrum Bezpieczeństwa i Bydgoskie Centrum Zarządzania Kryzysowego^[306]. Niezależnie od tego funkcjonuje Centrum Zarządzania Kryzysowego Wojewody Kujawsko-Pomorskiego^[307]. W Centrum pracują strażnicy miejscy i służba dyżurna zarządzania kryzysowego. Znajduje się tu (ul. Grudziądzka 9-15 bud. C) jedno z 17 krajowych Wojewódzkich Centrów Powiadamiania Ratunkowego, które obsługuje zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999^[308].

W 2012 r. uruchomiono w Bydgoszczy SMS-owy system przekazywania ostrzeżeń o sytuacjach kryzysowych zagrażających zdrowiu, życiu i mieniu.

Inne instytucje bezpieczeństwa narodowego |

W Bydgoszczy siedzibę mają także wojewódzkie oddziały: Państwowej Straży Rybackiej, Straży Ochrony Kolei, Państwowej Straży Łowieckiej, Straży Granicznej (przy porcie lotniczym), Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego, delegatura Centralnego Biura Antykorupcyjnego^[309], oddział Żandarmerii Wojskowej, Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego, Służba Więzienna, Inspekcja Transportu Drogowego i inne.

Opieka zdrowotna |

 Osobny artykuł: Opieka zdrowotna w Bydgoszczy.

Miasto jest ważnym ośrodkiem medycznym w skali krajowej, dzięki rozwiniętej infrastrukturze, wyższej uczelni medycznej kształcącej odpowiednie kadry, a także dzięki obecności wybitnych specjalistów (prof. Marek Harat, prof. Józef Kałużny i inni), którzy słyną z nowatorskich przedsięwzięć medycznych (onkologia, neurochirurgia, okulistyka, laryngologia, kardiologia). W 2013 r. pracowało w Bydgoszczy 3536 lekarzy, 3937 pielęgniarek oraz 435 położnych^[116].

Tradycje |

Pierwsi lekarze, absolwenci Uniwersytetu Jagiellońskiego zamieszkali w Bydgoszczy na początku XVI wieku^[310]. W czasach staropolskich na każdym z bydgoskich przedmieść istniały szpitale, które wówczas miały formę przytułków dla chorych, starców i ubogich^[311]. W 1448 r. z fundacji patrycjatu bydgoskiego na przedmieściu Gdańskim powstał szpital Świętego Ducha, w 1529 r. z fundacji starosty bydgoskiego Stanisława Kościeleckiego wzniesiono szpital św. Stanisława na przedmieściu Kujawskim, a w 1550 r. z fundacji burgrabiego zamku bydgoskiego powstał szpital św. Krzyża na przedmieściu Poznańskim. Przytułki te wraz z kaplicami rozebrały w latach 1834–1840 władze pruskie^[311].

Pierwszy szpital (lazaret miejski) utworzono przy ul. Grodzkiej 2 w 1774 r. po założeniu w mieście stałego garnizonu wojskowego^[311]. W czasach Księstwa Warszawskiego (1806-1815) istniały w Bydgoszczy dwa lazarety: wojskowy oraz miejski. W 1809 r. władze Księstwa zezwoliły na założenie w Bydgoszczy departamentowej Rady Lekarskiej, która miała sprawować nadzór nad lecznictwem. Po 1815 r. przekształcono ją w rejencyjną Komisję Sanitarną podległą Kolegium Medycznemu w Poznaniu^[311].

W 1836 r. w dawnym klasztorze klarysek założono nowy Szpital Miejski, który w 1878 r. rozbudowano do 70 łóżek^[311]. W 1852 r. wzniesiono Szpital Garnizonowy przy ul. Jagiellońskiej^[312], a w 1880 r. na Bielawach (nie włączonych jeszcze w obręb administracyjny miasta) otwarto Szpital Powiatowy (dzisiaj Wojewódzki Szpital Dziecięcy). Z kolei w 1885 r. powstał Szpital Diakonisek im. Ludwiki Giese-Rafalskiej, która ufundowała budynek (dzisiaj Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii)^[311]. W 1898 r. otwarto Szpital Dziecięcy przy ul. św. Floriana (dzisiaj Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny), rozbudowany w 1910 r. dzięki pomocy dr Stanisława Warmińskiego – stryja działacza narodowego dr Emila Warmińskiego^[313]. W 1909 r. dzięki fundacji cesarzowej Augusty Wiktorii powstała w Bydgoszczy 25-łóżkowa Lecznica dla Niemowląt przy pl. Kościeleckich (dzisiaj Wojewódzki Ośrodek Kultury)^[314]. W 1901 r. wybudowano także okazałe schronisko dla niewidomych przy ul. Kołłątaja.

Z kolei w latach 1903–1904 staraniem Centralnego Niemieckiego Komitetu dla Budowy Zakładów Przeciwgruźliczych powstało w Smukale wśród lasów sosnowych sanatorium dla płucnochorych, połączone z miastem koleją wąskotorową^[315].

W okresie międzywojennym zbudowano duży Szpital Miejski (1928-1938, dzisiaj szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr A. Jurasza), dokąd w 1937 r. przeprowadzono szpital miejski z klasztoru klarysek (dzisiaj Muzeum Okręgowe). W 1933 zmodernizowano także Szpital Powiatowy przy ul. Chodkiewicza^[311]. Po 1945 r. zbudowano w Bydgoszczy cztery duże szpitale: Miejski im. E. Warmińskiego (1959), Wojewódzki im. J. Biziela (1980), Wojskowy (1985) oraz Onkologiczny (1994) oraz szereg innych jednostek służby zdrowia^[311]. W 1985 r. powołano Państwowy Szpital Kliniczny Akademii Medycznej im. dr Antoniego Jurasza na bazie szpitala wojewódzkiego^[311]. Po 2000 r. powstało szereg szpitali niepublicznych.

Szpitale |

W 2013 roku w Bydgoszczy funkcjonowało 15 szpitali, 156 przychodni oraz 124 apteki^[116]. Wykaz szpitali bydgoskich^[187]:

• szpitale jednostek samorządu terytorialnego
  
  
  
  • 
    Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy;
  
  
  • 
    Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii w Bydgoszczy;
  
  
  • 
    Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im. Emila Warmińskiego w Bydgoszczy;
  
  
  • 
    Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. Józefa Brudzińskiego w Bydgoszczy;
  
  
  • 
    Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny im. Tadeusza Browicza w Bydgoszczy;
  
  
  
  


• szpitale uniwersyteckie, prowadzone przez Collegium Medicum Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Bydgoszczy:
  
  
  
  • 
    Szpital Uniwersytecki nr 1 im. Antoniego Jurasza w Bydgoszczy;
  
  
  • 
    Szpital Uniwersytecki nr 2 im. Jana Biziela w Bydgoszczy;
  
  
  
  


• szpitale resortowe:
  
  
  
  • 
    Szpital MSW w Bydgoszczy;
  
  
  • 
    10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy;
  
  
  
  


• 6 szpitali prywatnych, m.in. Szpital Świętego Łukasza, Alfa Med, Centrum Medyczne Bieńkowski, Centrum Medyczne Gizińscy, Stadmedica, Szpital Eskulap – Centrum Leczenia Chorób Serca i Naczyń^[316].

W Bydgoszczy funkcjonują ponadto 3 placówki opieki paliatywnej^[317]:

• 
  Hospicjum im. ks. Jerzego Popiełuszki w Bydgoszczy przy Szpitalu Miejskim;


• 
  Dom Sue Ryder w Bydgoszczy przy Centrum Onkologii;


• Oddział Medycyny Paliatywnej w szpitalu Uniwersyteckim nr 1.

Szpitale publiczne w Bydgoszczy dysponują łącznie 3295 łóżkami^[116]. Mają one znaczenie ponadlokalne – hospitalizowani są tu także mieszkańcy regionu oraz pozostałej części kraju. W 2003 r. leczyło się tutaj 114 tys. osób, a przeciętny okres pobytu wynosił 6,9 doby^[116].

W trzech szpitalach bydgoskich: Wojskowym, Uniwersyteckim nr 1 i Uniwersyteckim nr 2 funkcjonują Szpitalne Oddziały Ratunkowe (SOR-y). Dodatkowo w Szpitalu Uniwersyteckim nr 1 im. dr Jurasza utworzono jedno z 14 w kraju Centrów Urazowych^[318].

Na szczególną uwagę zasługuje Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka, znajdujące się w dzielnicy Fordon. Słynie ono nie tylko z wielokrotnych wygranych w rankingach na najlepszy szpital w Polsce, lecz i z wysoce specjalistycznych badań z wykorzystaniem m.in. pierwszego w Polsce PET-CT (pozytonowa emisyjna tomografia komputerowa).

W dzielnicy Opławiec, położonej w zachodniej części miasta, na skarpie nad Brdą znajduje się sanatorium Kujawsko-Pomorskiego Centrum Pulmonologii dla przewlekle chorych.

Szkolnictwo medyczne |

Szkolnictwo medyczne w Bydgoszczy istnieje od początku lat 50. XX wieku – w 1951 powołano jako pierwszy w Polsce Zakład Doskonalenia Lekarzy, gdzie odbywały się szkolenia podyplomowe dla lekarzy z całego kraju. W 1971 przekształcono go w Zespół Nauczania Klinicznego w Bydgoszczy, a następnie w Filię Akademii Medycznej w Gdańsku. W 1984 roku powstała samodzielna Akademia Medyczna^[319], która 20 lat później, w 2004, została włączona do Uniwersytetu Mikołaja Kopernika jako Collegium Medicum.

Medyczne jednostki organizacyjne |

W Bydgoszczy zlokalizowany jest Kujawsko-Pomorski Oddział Wojewódzki Narodowego Funduszu Zdrowia, Kujawsko-Pomorskie Wojewódzkie centrum zdrowia publicznego, Wojewódzki Inspektorat Farmaceutyczny, Wojewódzki Inspektorat Weterynarii, Wojewódzka Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna, Regionalne Centrum Krwiodawstwa i Krwiolecznictwa oraz jednostki samorządu zawodowego, m.in.:

• Bydgoska Izba Lekarska – jedna z 24 okręgowych izb Naczelnej Izby Lekarskiej^[320] obejmująca zachodnią połowę województwa, wydaje własne pismo „Primum non nocere”;


• Okręgowa Izba Pielęgniarek i Położnych w Bydgoszczy – jedna z 45 izb okręgowych, obejmująca zachodnią połowę województwa;


• Pomorsko-Kujawska Okręgowa Izba Aptekarska – jedna z 20 okręgowych izb Naczelnej Izby Aptekarskiej, obejmuje całe województwo;


• Kujawsko-Pomorska Izba Lekarsko-Weterynaryjna – jedna z 16 wojewódzkich izb Krajowej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej;


• Federacja Związków Pracodawców Ochrony Zdrowia Porozumienie Zielonogórskie^[321]
  

W Bydgoszczy istnieją ponadto regionalne oddziały wielu organizacji i stowarzyszeń medycznych np. Polskie Stowarzyszenie Diabetyków (założone w 1981 r. z siedzibą w Bydgoszczy)^[322], Polskie Towarzystwo Alergologiczne (założone w Bydgoszczy w 1982 r.), Polskie Towarzystwo Lekarskie (od 1903), Polskie Towarzystwo Stomatologiczne (od 1953), Polskie Towarzystwo Pediatryczne (od 1954), Polskie Lekarskie Towarzystwo Radiologiczne, Polskie Towarzystwo Anatomiczne, Polskie Towarzystwo Chirurgów Dziecięcych, Polskie Towarzystwo Gerontologiczne, Polskie Towarzystwo Kardiologiczne, Polskie Towarzystwo Neurologiczne, Polskie Towarzystwo Endokrynologiczne, Polskie Towarzystwo Fizyki Medycznej, Polskie Towarzystwo Nadciśnienia Tętniczego, Polskie Towarzystwo Ortopedyczne i Traumatologiczne, Polskie Towarzystwo Zapobiegania Narkomanii, Towarzystwo Internistów Polskich, Polskie Towarzystwo Diagnostów Laboratoryjnych, Polskie Towarzystwo Pielęgniarskie, Polskie Towarzystwo Położnych (od 2004), Międzynarodowe Stowarzyszenie Studentów Medycyny IFMSA-Poland i inne.

Ratownictwo medyczne |

Pierwszy wóz sanitarny służący transportowi chorych i udzielaniu pierwszej pomocy uruchomiono w Bydgoszczy w 1902 roku^[323] i przekazano do dyspozycji Miejskiej Straży Pożarnej. W 1926 r. nastąpiło przejście na trakcję mechaniczną, a w 1927 r. uruchomiono Pogotowie Ratunkowe ze stałym dyżurem lekarskim w remizie straży pożarnej przy ul. Pomorskiej 16. W latach 30. XX w. rocznie przewożono ok. 1,7 tys. chorych. W 1955 r. uruchomiono Zespół Lotnictwa Sanitarnego. W 1967 r. oddano do użytku nową siedzibę Pogotowia Ratunkowego przy ul. Markwarta, które stało się stacją wojewódzką^[323]. W 2015 r. Wojewódzka Stacja Pogotowia Ratunkowego w Bydgoszczy dysponowała 5 zespołami specjalistycznymi, 11 bazami wyjazdowymi oraz 16 ambulansami^[323].

W Bydgoszczy przy ul. Toruńskiej 157 (przy jazie Czersko Polskie) funkcjonuje Wodne Ochotnicze Pogotowie Ratunkowe Województwa Kujawsko-Pomorskiego (zał. 1968), do którego należy 12 placówek rejonowych na terenie całego regionu^[324].

Przy Lotnisku Bydgoszcz-Biedaszkowo funkcjonuje ponadto bydgoskie Lotnicze Pogotowie Ratunkowe (baza HEMS). W mieście znajdują się 3 profesjonalne lądowiska dla helikopterów LPR, w tym 2 całodobowe (przy Szpitalach: Wojskowym oraz Uniwersyteckich nr 1 i 2)^[325].

Bydgoszcz jako garnizon wojskowy |

 Osobny artykuł: Garnizon Bydgoszcz.

Bydgoszcz jest jednym z ważniejszych ośrodków administracji wojskowej na mapie kraju, w 2014 roku drugim co do wielkości garnizonem w Polsce^[15]. Znajduje się tu także większość instytucji NATO obecnych w Polsce.

Instytucje i jednostki WP |

W 2014 roku w Bydgoszczy znajdowały się następujące instytucje wojskowe^[326]:

• 
  Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych – jednostka podległa Ministrowi Obrony Narodowej, bezpośrednio podporządkowana Dowódcy Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych;


• 
  Batalion Dowodzenia Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych;


• 
  1 Pomorska Brygada Logistyczna im. Kazimierza Wielkiego – obecna w większości konfliktów, w których brała udział polska armia, m.in. w Iraku, Czadzie, Afganistanie;
  


• 
  Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych – zajmuje się przystosowywaniem NATO-wskich doktryn do działań polskiej armii;


• 
  Wojewódzki Sztab Wojskowy;


• 
  Wojskowa Komenda Uzupełnień;


• 11 Wojskowy Oddział Gospodarczy;


• 
  22 Ośrodek Dowodzenia i Naprowadzania – służy siłom lotniczym;


• Region Wsparcia Teleinformatycznego w Bydgoszczy – obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, pomorskie, zachodniopomorskie;


• 
  2 Rejon Wsparcia Teleinformatycznego Sił Powietrznych;


• Zespół Zarządzania Wsparciem Teleinformatycznym w Bydgoszczy;


• 
  1 Wojskowy Szpital Polowy – jeden z dwóch w kraju, jako Szpital Operacji Pokojowych zabezpieczał medycznie żołnierzy w Iraku;


• 
  Centralna Grupa Działań Psychologicznych – jest obecna m.in. na misjach zagranicznych, w jakich uczestniczą polscy żołnierze;


• 2 Wojskowy Ośrodek Metrologii;


• 
  Komenda garnizonu Bydgoszcz – ul. Warszawska 10;


• Oddział Żandarmerii Wojskowej;


• 
  Rejonowy Zarząd Infrastruktury – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie;


• Rejonowe Warsztaty Techniczne;


• 
  Wojskowa Agencja Mieszkaniowa oddział regionalny w Bydgoszczy (www) – obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i część łódzkiego;


• 
  10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy;


• 
  Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej – jeden z 5. w kraju, obejmuje województwa: kujawsko-pomorskie, łódzkie i wielkopolskie;


• Wojskowa Ochrona Pożarowa – jedna z 10. delegatur w kraju, obejmuje województwo kujawsko-pomorskie i łódzkie;


• Ekspozytura Służby Kontrwywiadu Wojskowego;


• 
  Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2;


• 
  Orkiestra Wojskowa w Bydgoszczy;


• 
  Muzeum Wojsk Lądowych;


• 
  Cywilno-Wojskowy Związek Sportowy Zawisza Bydgoszcz;


• dwie parafie wojskowe: katolicka pw. Najświętszej Maryi Panny Królowej Pokoju i ewangelicko-augsburska.

Instytucje i jednostki NATO |

W Bydgoszczy zlokalizowane są także istotne instytucje NATO, większość z tych, które są w Polsce^[15]:

• 
  Centrum Szkolenia Sił Połączonych Joint Force Training Center – dzięki niemu rocznie przyjeżdża do Bydgoszczy kilka tysięcy oficerów z wszystkich państw NATO oraz Partnerstwa Wschodniego;


• 3 Batalion Łączności NATO;


• Centrum Eksperckie Policji Wojskowej NATO;


• Jednostka Szpicy NATO (2015 – w organizacji)

Rys historyczny |

Pierwsza stała załoga wojskowa na terytorium obecnej Bydgoszczy odnotowana w Kronice Galla Anonima związana jest z Wyszogrodem nad Wisłą, który w 1113 roku zdobył Bolesław Krzywousty^[327]. W czasach I Rzeczypospolitej na zamku bydgoskim przebywała stała załoga wojskowa. Po 1657 bezpieczeństwo miastu zapewniała milicja municypalna oraz członkowie Bydgoskiego Bractwa Kurkowego, istniejącego od XV wieku^[328].

Po przejściu Bydgoszczy pod kuratelę Królestwa Prus w 1772 r. w ramach I rozbioru Polski utworzono w mieście stały garnizon wojskowy^[329]. W 1774 r. wybudowano koszary huzarskie, prochownię oraz kompleks magazynów wojskowych^[329]. Podczas insurekcji kościuszkowskiej korpus dowodzony przez Jana Henryka Dąbrowskiego w bitwie pod Bydgoszczą pokonał przeważające oddziały pruskie i 2 października 1794 roku zdobył miasto^[330]. Od 1815 roku garnizon bydgoski podlegał dowództwu V Korpusu Armijnego w Poznaniu, a w 1846 roku zmienił podporządkowanie pod II Korpus Armijny w Szczecinie^[330]. Od 1818, aż do 1919 roku stacjonowały w mieście oddziały 4. Dywizji Piechoty, którą w latach 1866–1870 dowodził gen. Otto Hahn von Weyhern – Honorowy Obywatel Bydgoszczy^[331]. W II połowie XIX wieku Bydgoszcz stała się miastem garnizonowym. W latach 1850–1890 nastąpiło potrojenie liczebności wojska, a przeciętnie garnizon bydgoski stanowił około 10% ogólnej liczby mieszkańców miasta^[330].

W II połowie XIX wieku północna część Śródmieścia stała się stopniowo dzielnicą koszarową^[330]. Powstał szpital garnizonowy^[332], siedziby dowództw sztabów, komendy garnizonu i kasyna przy ul. Focha, rozległe koszary obejmujące kilkaset hektarów powierzchni oraz place ćwiczeń i strzelnice: na Jachcicach, Błoniu (dla kawalerii) i przy ul. Artyleryjskiej^[330]. W 1913 roku przy ul. Gdańskiej wzniesiono okazały budynek Szkoły Wojennej, który później stał się siedzibą wielu najwyższej rangi instytucji wojskowych. W latach 1916–1919 w Bydgoszczy powstało także lotnisko wojskowe na Biedaszkowie^[330]. 20 stycznia 1920 roku do Bydgoszczy wkroczyli żołnierze Wojska Polskiego z naczelnym wodzem powstania wielkopolskiego gen. Józefem Dowbor-Muśnickim obejmując miasto we władanie II Rzeczypospolitej^[330].

W dwudziestoleciu międzywojennym oddziały WP stacjonujące na terenie województwa pomorskiego wchodziły w skład Dowództwa Okręgu Korpusu VIII z siedzibą w Toruniu. Ich głównym zadaniem operacyjnym było przeciwdziałanie ewentualnej agresji niemieckiej w korytarzu pomorskim oraz tzw. interwencja gdańska. Bydgoszcz stanowiła duży garnizon wojskowy, posiadała również wojskowe instytucje ponadlokalne. Stacjonowały tu m.in.^[333]: 15 Wielkopolska Dywizja Piechoty, Dowództwo Pomorskiej Brygady Kawalerii, 61 i 62 Pułk Piechoty Wielkopolskiej, 16 Pułk Ułanów Wielkopolskich, 15 Wielkopolski Pułk Artylerii Lekkiej, 11 Dywizjon Artylerii Konnej, 8 Batalion Pancerny. Bydgoszcz była również ważnym ośrodkiem szkolnictwa wojskowego, gdzie działały m.in. Bydgoska Szkoła Podchorążych, Szkoła Podchorążych Marynarki Wojennej, Wojskowy Ośrodek Spadochronowy w Bydgoszczy, Fordońska Szkoła Szybowcowa i Centrum Wyszkolenia Podoficerów Lotnictwa. Absolwentami bydgoskiej szkoły pilotów byli znakomici polscy piloci i mechanicy lotniczy sławni na świecie, m.in.^[334]: Stanisław Skarżyński, Bolesław Orliński, Karol Pniak, Stanisław Płonczyński, Stanisław Rogalski, Zygmunt Puławski i inni.

Ważną instytucją ponadlokalną była Ekspozytura Nr 3 Oddziału II Sztabu Głównego. Zajmowała się wywiadem wojskowym i zwalczała niemieckie agentury szpiegowskie w Wolnym Mieście Gdańsku, Prusach Wschodnich, Pomorzu Zachodnim i Brandenburgii^[335]. Jej kierownikiem był mjr Jan Żychoń, późniejszy szef wydziału wywiadowczego Sztabu Naczelnego Wodza Polskich Sił Zbrojnych gen. Władysława Sikorskiego, uczestnik bitwy pod Monte Cassino, gdzie poległ^[335]. W Bydgoszczy miała także siedzibę Chorągiew Pomorska Związku Hallerczyków (jedna z 12 w kraju). W 1924 i w maju 1939 r. odbyły się tutaj ogólnopolskie Walne Zjazdy Związku Hallerczyków z udziałem gen. Józefa Hallera^[336].

15 września 1937 r. w mieście odbyła się wielka defilada wojskowa przed Naczelnym Wodzem Edwardem Rydzem-Śmigłym, w której uczestniczyło 50 tys. żołnierzy. Pokazy oglądało 200 tys. osób z całego regionu^[329]. W 1939 r. w obliczu zagrożenia wojną ze strony hitlerowskich Niemiec powstały dwie jednostki pospolitego ruszenia: konna formacja „Krakusy” i Bydgoski Batalion Obrony Narodowej, który wsławił się obroną miasta do końca, nawet po opuszczeniu Bydgoszczy przez Wojsko Polskie, uczestniczył w bitwie nad Bzurą, a 50 jego żołnierzy wziętych do niewoli zostało rozstrzelanych przez Niemców 22 września 1939 r.^[337]

W czasie okupacji w Bydgoszczy funkcjonowały struktury Armii Krajowej, z podległymi oddziałami AK w Borach Tucholskich oraz Miecza i Pługa. Do historii II wojny światowej przeszły nazwiska bydgoszczan: Mariana Rejewskiego za złamanie niemieckich szyfrów wojskowych typu Enigma oraz Augustyna i Romana Trägerów i Bernarda Kaczmarka za rozpoznanie poligonu doświadczalnego niemieckiej broni rakietowej typu V-1 i V-2 w Peenemünde, co umożliwiło jego zniszczenie przez aliantów^[329]. Dokonania te były bardzo doniosłe, przyczyniając się do skrócenia II wojny światowej. Wyzwolenie przyniosły miastu oddziały Armii Czerwonej i Wojska Polskiego, które stoczyły walki o Bydgoszcz w dniach 22–27 stycznia 1945 r. Ze strony polskiej brały w nim udział m.in. 1 Brygada Pancerna i 8 Bydgoski Pułk Piechoty^[338]. W efekcie walk wojska radzieckie straciły ok. 2 tys. zabitych oraz 30-40 czołgów, a niemieckie – ok. 1 tys. zabitych^[338].

28 października 1945 r. odbyła się uroczystość zaprzysiężenia sformowanej w Bydgoszczy 14. Dywizji Piechoty, na którą przybył marszałek Michał Rola-Żymierski^[339]. W 1945 r. w Bydgoszczy ulokowano Dowództwo Okręgu Wojskowego Nr II – Pomorze, przemianowane w 1953 r. na Pomorski Okręg Wojskowy, w latach 1953–1992 jeden z trzech okręgów wojskowych w kraju (Warszawski, Śląski, Pomorski)^[340]. W skład okręgu do 1989 r. wchodziły jednostki liczące w sumie ok. 100 tys. żołnierzy. W 1957 roku ulokowano również w Bydgoszczy dowództwo 2. Korpusu Obrony Powietrznej, którego jednostki lotnicze i obrony przeciwlotniczej (m.in. 2 Brygada Radiotechniczna) zajmowały się obroną przestrzeni powietrznej w północnym obszarze kraju^[329]. Dzięki ważnej funkcji wojskowej Bydgoszczy, w latach 50. XX w. wybudowano dwa osiedla mieszkaniowe: Leśne m.in. dla kadry POW oraz Kapuściska. Zbudowano również kompleks sportowy Zawisza Bydgoszcz, hotel Garnizonowy, a w 1974 r. Muzeum Wojsk Lądowych.

Wraz ze zniknięciem struktur Układu Warszawskiego i przystąpieniem Polski do Paktu Północnoatlantyckiego, nastąpiły wielkie zmiany w garnizonie bydgoskim. Od 2001 r. Pomorski Okręg Wojskowy objął całą północną połowę kraju, a po jego rozformowaniu w 2011 roku jego obowiązki i tradycje przejął ulokowany w Bydgoszczy Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych. W 2004 r. powstała 1 Pomorska Brygada Logistyczna, która swoje zadania realizowała także w misjach pokojowych ONZ oraz operacjach sojuszniczych NATO poza granicami Polski^[329]. W 2004 r. ulokowano w Bydgoszczy pierwszą strukturę wojskową NATO w Polsce: Centrum Szkolenia Sił Połączonych (JFTC), w 2015 r. także jednostkę operacyjną tzw. Szpicy NATO.

Wspólnoty wyznaniowe |

 Osobne artykuły: Religia w Bydgoszczy, Historia kultu religijnego w Bydgoszczy, Obiekty sakralne w Bydgoszczy i Diecezja bydgoska.

Wikimedia Commons ma galerię ilustracji związaną z tematem: Galeria bydgoskich świątyń

Katolicyzm |

Bydgoszcz jest ważnym ośrodkiem religijnym Kościoła katolickiego w Polsce. W 2004 roku Jan Paweł II utworzył diecezję bydgoską w ramach metropolii gnieźnieńskiej. Tradycje kultu religijnego sięgają połowy XIII w., kiedy przy grodzie bydgoskim zbudowano kościół pw. św. Idziego. Na obecnym terytorium miasta znajdował się również kościół św. Marii Magdaleny w Wyszogrodzie wzmiankowany w 1198 roku, jedna z najstarszych świątyń parafialnych na terenie regionu. Z bydgoskim Wyszogrodem związana jest również legenda o pobycie św. Wojciecha w 997 roku, co znajduje odzwierciedlenie w dokumentach kościelnych z XVI wieku^[341]

W Bydgoszczy znajdują się cztery sanktuaria:

• 
  Sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości – katedra bydgoska, w której obiektem kultu jest słynący łaskami, gotycki obraz Matki Bożej zwany Madonną Bydgoską. Został on ufundowany w 1466 r. przez starostę bydgoskiego Jana Kościeleckiego i króla Kazimierza Jagiellończyka jako wotum za zakończoną wojnę trzynastoletnią. Wizerunek był dwukrotnie koronowany: w 1966 r. przez prymasa Stefana Wyszyńskiego (w obecności abp Karola Wojtyły) i w 1999 r. przez papieża Jana Pawła II.


• 
  Sanktuarium Nowych Męczenników – kościół wybudowany z osobistej inicjatywy prymasa Stefana Wyszyńskiego (także wezwanie kościoła), w którym to ostatnią swą Mszę św. przed zamordowaniem przez oficerów SB (19 października 1984 r.) odprawił ks. Jerzy Popiełuszko. Sanktuarium utworzono 7 czerwca 2000 r. w odpowiedzi na apel papieża, wyartykułowany rok wcześniej podczas papieskiej mszy św. w Bydgoszczy. Sanktuarium upamiętnia męczeńską historię Polski, związaną z Ewangelią Jezusa Chrystusa. W kaplicy papieskiej złożono również pamiątki po obecności Jana Pawła II w Bydgoszczy.


• 
  Sanktuarium Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej – szensztackie Sanktuarium Zawierzenia, zbudowane jako dar Roku Jubileuszowego 2000, poświęcone 16 czerwca 2001 r. Jest położone na bydgoskim osiedlu Piaski, zgodnie z założeniami Ruchu Szensztackiego – w niezurbanizowanym otoczeniu, malowniczym krajobrazowo, sprzyjającym wyciszeniu, modlitwie i refleksji.


• 
  Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwaria bydgoska – Golgota XX wieku – sanktuarium martyrologiczne, położone w dzielnicy Fordon u wrót Doliny Śmierci – miejsca kaźni hitlerowskich. Utworzono je 7 października 2008 r. w odpowiedzi na apel papieża, który wyraził na mszy św. na lotnisku w Bydgoszczy 7 czerwca 1999 r. Ważnym elementem sanktuarium oprócz świątyni jest Droga krzyżowa wykonana w formie Kalwarii w Dolinie Śmierci i na okolicznych wzgórzach. Od 2001 r. wystawiane są tu Misteria Męki Pańskiej.

Do najważniejszych rzymskokatolickich kościołów w Bydgoszczy należą przede wszystkim Katedra oraz Bazylika Mniejsza.

W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście zabytkowych świątyń:

• Kościoły gotyckie:
  
  
  
  • 
    Katedra Bydgoska (Fara) św. św. Marcina i Mikołaj (1466-1502)
  
  
  • 
    kościół Garnizonowy NMP Królowej Pokoju (1552-1557),
  
  
  • 
    kościół Klarysek Wniebowzięcia NMP (1582-1645), z którego wieży codziennie o 9, 12 15 i 18 rozlega się Hejnał Bydgoszczy
    
  
  
  
  


• Kościoły neogotyckie:
  
  
  
  • 
    św. Piotra i Pawła (1872-1876),
  
  
  • 
    św. Jana Ewangelisty (1877-1879)
  
  
  • 
    św. Andrzeja Boboli (1903 dawna fara ewangelicka),
  
  
  • 
    Miłosierdzia Bożego (1905),
  
  
  • 
    św. Józefa Rzemieślnika (1905),
  
  
  • 
    Matki Bożej Królowej Polski (1910-1911),
  
  
  
  


• Kościoły neobarokowe:
  
  
  
  • 
    św. Mikołaja (1927-1930, prezbiterium z XVII wieku),
  
  
  • 
    Najświętszego Serca Pana Jezusa (1910-1913),
  
  
  • 
    Świętej Trójcy (1911-1913),
  
  
  • 
    św. Wojciecha (1912-1913).
  
  
  
  


• Inne kościoły o architekturze historyzującej:
  
  
  
  • 
    Bazylika św. Wincentego à Paulo, zbudowana w latach 1925–1937, największy bydgoski kościół, jeden z większych w Polsce, jako jedyny zbudowany w stylu wzorowanym na Panteonie rzymskim,
  
  
  • 
    św. Stanisława Biskupa i Męczennika (1923-1925),
  
  
  • 
    Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy (1926-1928),
  
  
  
  

W Bydgoszczy znajduje się ponadto wiele kościołów wybudowanych w latach powojennych XX stulecia. Bryły kilku z nich to interesujące projekty architektoniczne.

Najstarszym patronem Bydgoszczy jest św. Mikołaj, zarówno Bydgoszczy, jak i Fordonu. Drugim patronem miasta jest również od 1502 św. Marcin. Obydwaj święci są również patronami najstarszego bydgoskiego kościoła tzw. fary. Patronką Bydgoszczy od początku XVI w. jest Matka Boża w słynącym z urody i łask wizerunku z kościoła farnego.

W 2008 r. znajdowało się w Bydgoszczy 40 parafii rzymskokatolickich w 6 dekanatach. Na terenie miasta pracuje 15 zgromadzeń zakonnych (6 męskich i 9 żeńskich) w 19 domach (8 męskich i 11 żeńskich), z czego duchacze posiadają tu od 1921 r. siedzibę polskiej prowincji. Istnieją dwa wyższe seminaria duchowne: diecezjalne (diecezji bydgoskiej) oraz duchaczy.

Prócz parafii rzymskokatolickich, działalność duszpasterską w mieście prowadzi również parafia polskokatolicka pw. Zmartwychwstania Pańskiego, należąca do diecezji warszawskiej.

Prawosławie |

W Bydgoszczy znajduje się parafialna cerkiew pw. św. Mikołaja należąca do Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego.

Protestantyzm |

W historii miasta obszerną kartę zapisali ewangelicy, którzy w latach 1815–1920 stanowili większość wśród mieszkańców miasta. Na początku XX wieku na terytorium dzisiejszej Bydgoszczy znajdowało się 12 świątyń ewangelickich, podczas gdy katolickich jedynie 6. Największą liczbę wyznawców skupiał kościół ewangelicko-unijny. W okresie międzywojennym Bydgoszcz stanowiła największą w Polsce placówkę tego kościoła i obok Poznania najbardziej dynamiczny ośrodek działalności ewangelików niemieckich. Od 1921 r. istniała polska parafia ewangelicko-augsburska oraz szereg zborów innych wyznań (baptyści, adwentyści, metodyści, staroluteranie, zielonoświątkowcy, irwingianie).

Po II wojnie światowej pozostawiono ewangelikom tylko trzy świątynie (luteranie otrzymali dwie świątynie i baptyści jedną), głównie z uwagi na znaczne skurczenie się zasięgu tych wyznań w mieście. Parafia Ewangelicko-Augsburska w Bydgoszczy użytkuje dziś kościół pw. Zbawiciela przy placu Zbawiciela, zbudowany w latach 1896–1897. Inne zbory protestanckie działające na terenie miasta to: parafia Ewangelicko-Metodystyczna, zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Betel”, zbór Kościoła Zielonoświątkowego „Kościół dla Ciebie”, zbór Kościoła Ewangelicznych Chrześcijan, Wspólnota Chrześcijan Baptystów w Bydgoszczy, zbór Kościoła Chrześcijan Baptystów, Centrum Chrześcijańskie „Dobra Nowina” Kościoła Bożego w Chrystusie, misja „Betezda” Centrum Chrześcijańskiego Kanaan, zbór Kościoła Adwentystów Dnia Siódmego, Kościoła Chrześcijan Dnia Sobotniego i inne.

Inne |

W mieście działalność prowadzi 15 zborów Świadków Jehowy (w tym zbór języka migowego, dwa obcojęzyczne: angielski i rosyjski oraz grupa języka romani). Korzystają one z 5 Sal Królestwa^[342]. Działa również Stowarzyszenie Badaczy Pisma Świętego, Świecki Ruch Misyjny „Epifania”, Mormoni, związki buddyjskie (Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu, Szkoła Zen Kwan Um w Polsce) i inne.

Od średniowiecza żyli także w Bydgoszczy i Fordonie Żydzi, którzy zbudowali własne obiekty kultu religijnego (synagogi). Okazała (największa w prowincji poznańskiej) synagoga bydgoska została zburzona przez hitlerowców w 1940 roku Starsza synagoga w Fordonie przetrwała dlatego, że Niemcy urządzili w niej kino. Od 2007 jest ona adaptowana na centrum kultury. W mieście znajduje się cmentarz żydowski.

Cmentarze |

 Osobny artykuł: Cmentarze w Bydgoszczy.

W Bydgoszczy znajduje się kilkanaście cmentarzy, zabytkowych, komunalnych, parafialnych, bądź innych wyznań. Najstarsze dwa cmentarze pochodzą: z końca XVIII wieku (cmentarz św. Jana) i z 1809 r. (cmentarz Starofarny), zaś większość założono w okresie międzywojennym.

W mieście znajdują się także cmentarze ofiar męczeństwa: powojenny (utworzony w 1946) cmentarz Bohaterów Bydgoszczy oraz ukryty w lesie w Smukale cmentarz Bohaterów II wojny światowej (0,2 ha). Najważniejszym ośrodkiem martyrologii bydgoskiej jest jednak fordońska Dolina Śmierci, miejsce masowego pochówku mieszkańców Bydgoszczy i okolic, wymordowanych przez Niemców podczas II wojny światowej. Na pięciu cmentarzach istnieją kwatery żołnierskie, w których spoczywa ok. 3,5 tys. żołnierzy: polskich, rosyjskich i francuskich, poległych w wyniku działań wojennych w okresie 1870-1945. W wielu miejscach w mieście i okolicy można odnaleźć również opuszczone cmentarze ewangelickie użytkowane do 1945 r.

Sport i rekreacja |

 Osobny artykuł: Sport w Bydgoszczy.

W 2012 roku w Bydgoszczy funkcjonowało 100 klubów sportowych ze 158 sekcjami, z których korzystało ponad 9 tys. członków^[116]. Dwie trzecie to mężczyźni, a trzy czwarte to osoby w wieku poniżej 18 lat^[116]. Zajęcia w klubach prowadziło 508 trenerów i instruktorów^[116]. Miasto posiada tradycje w sportach wodnych (wioślarstwie, kajakarstwie), sporcie żużlowym i lekkiej atletyce.

W 2017 roku w najwyższych ligach rozgrywkowych seniorów występowały następujące drużyny bydgoskie:

• 
  PlusLiga piłka siatkowa mężczyzn – Łuczniczka Bydgoszcz
  


• 
  Liga Siatkówki Kobiet – Pałac Bydgoszcz
  


• 
  Basket Liga Kobiet – Artego Bydgoszcz
  


• 
  Polska Superliga Tenisa Stołowego – Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz
  


• 
  Krajowa Liga Zapaśnicza – Lotto Zapasy Bydgoszcz


• 
  Ekstraliga baseballowa – Dęby Osielsko
  

W niższych klasach rozgrywkowych seniorów występują m.in.:

• 
  koszykówka mężczyzn – Astoria Bydgoszcz (I liga), Novum/Astoria Bydgoszcz (III liga)


• 
  piłka nożna mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (III liga), Polonia Bydgoszcz (IV liga), BKS Bydgoszcz (IV liga), SP Zawisza Bydgoszcz (klasa A), Wisła Fordon (klasa B), Piaski Bydgoszcz (klasa B), KP Amator Bydgoszcz (klasa B)


• 
  piłka nożna kobiet – KKP Bydgoszcz (I liga), KKP II Bydgoszcz (III liga)


• 
  sport żużlowy – Polonia Bydgoszcz (I liga),


• 
  piłka siatkowa mężczyzn – Chemik Bydgoszcz (III liga)


• 
  piłka siatkowa kobiet – Pałac II WSG Bydgoszcz (II liga)


• 
  piłka ręczna mężczyzn – AZS UKW Bydgoszcz (II liga)


• 
  piłka ręczna kobiet – BKS Bydgoszcz (II liga)


• 
  hokej na lodzie – BKS Bydgoszcz (II liga)


• 
  tenis stołowy kobiet – MKS Emdek-Eltech Bydgoszcz (I liga)


• 
  futsal – Futsal Team Bydgoszcz (II liga), FC Bydgoszcz (II liga)


• 
  szachy – BKS Bydgoszcz (II liga)


• 
  brydż sportowy – Chemik Bydgoszcz (I liga), PAAK Bydgoszcz (II liga), BTG Bydgoszcz (II liga)


• 
  rugby union – Alfa Bydgoszcz (II liga)


• 
  bilard – Maximus BSB Bydgoszcz i Maximus BSB II Bydgoszcz (II liga)


• 
  futbol amerykański – Bydgoszcz Archers (I liga)


• 
  paintball – High Five Bydgoszcz (III liga)


• 
  ultimate – Astro Disco Bydgoszcz (II liga)

W drużynowych mistrzostwach Polski i punktacjach na klubowego mistrza Polski wysokie miejsca zajmują:

• 
  wioślarstwo – Bydgostia Bydgoszcz
  


• 
  liga lekkoatletyczna – Zawisza Bydgoszcz
  

Medaliści olimpijscy |

W letnich igrzyskach olimpijskich (1928-2016) reprezentowało Polskę około 160 sportowców z klubów bydgoskich. Czterokrotnie w olimpiadach występowali: Alfons Ślusarski (wioślarstwo, 1964-1976), Dariusz Białkowski (kajakarstwo, 1992-2004), Mikołaj Burda (2004-2016) i Daniel Trojanowski (wioślarstwo, 2004-2016). Pierwszy medal olimpijski w historii polskiego wioślarstwa – brąz w czwórce ze sternikiem, zdobyła w Amsterdamie 1928 osada złożona z członków Bydgoskiego Towarzystwa Wioślarskiego^[343]. Od 1928 do 2016 roku zawodnicy bydgoskich klubów zdobyli 29 medali olimpijskich, w tym 5 złotych, 8 srebrnych, 16 brązowych. Stanowi to 10% wszystkich medali zdobytych na letnich olimpiadach przez Polaków. Aż 21 medali zdobyli wioślarze i kajakarze^[344].

Multimedaliści olimpijscy z Bydgoszczy:

Sportowiec	Dyscyplina	Złoto	Srebro	Brąz
Teresa Ciepły	lekkoatletyka	1	1	1
Beata Mikołajczyk	kajakarstwo		1	2
Robert Sycz	wioślarstwo	2
Magdalena Fularczyk-Kozłowska	wioślarstwo	1		1
Jerzy Braun	wioślarstwo		1	1
Teodor Kocerka	wioślarstwo			2
Dariusz Białkowski	kajakarstwo			2

Sukcesy sportowe |

Regionalne Towarzystwo Wioślarskie Bydgostia Bydgoszcz jest od 25 lat (1993-2017) nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski, co jest wynikiem bez precedensu w skali Europy^[345]. W 2014 roku zespół piłkarski Zawisza zdobył Puchar i Superpuchar Polski w piłce nożnej, zespół koszykarek Artego Bydgoszcz w 2015 i 2016 uzyskał 2. lokatę w Ekstralidze Kobiet, a w 2018 - Puchar Polski w koszykówce kobiet, zaś Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz – puchar Polski w tenisie stołowym^[346]. W 2014 roku Bydgoszcz zajęła piąte miejsce w klasyfikacji generalnej gmin Systemu Sportu Młodzieżowego (za Warszawą, Poznaniem, Wrocławiem i Krakowem), a klub Zawisza Bydgoszcz trzeci rok z rzędu (2012–2014) zajął pierwszą pozycję w Polsce w kategorii szkolenia sportowego dzieci i młodzieży^[347].

Międzynarodowe imprezy sportowe |

Jedną z pierwszych międzynarodowych imprez sportowych rozgrywanych w Bydgoszczy były Mistrzostwa Europy w wioślarstwie w 1929 na torze regatowym w Brdyujściu^[348].

Od 1999 roku rozgrywano w Bydgoszczy wiele międzynarodowych imprez lekkoatletycznych, m.in.

• 
  Mistrzostwa Świata Juniorów Młodszych w Lekkoatletyce 1999,


• 
  Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2003,


• 
  Puchar Europy w Lekkoatletyce 2004,


• 
  Europejski Festiwal Lekkoatletyczny – corocznie 2004-2013


• 
  Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2008 – udział w nich wzięło ponad 1,5 tys. zawodników ze 167 państw,


• 
  Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2010 i Mistrzostwa Świata w Biegach Przełajowych 2013,


• 
  mityngi lekkoatletyczne Pedro's Cup^[349] – corocznie w latach 2005–2014.


• 
  Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2016 – udział w nich wzięło 3 tys. zawodników, trenerów i VIP-ów ze 160 państw, transmisje oglądało 100 mln widzów na świecie^[350]
  


• 
  Młodzieżowe Mistrzostwa Europy w Lekkoatletyce 2017 – udział w nich wzięło 1093 zawodników z 43 reprezentacji narodowych^[351]
  

Bydgoszcz była pierwszym miastem w Polsce, które organizowało turnieje Grand Prix IMŚ na żużlu od 1998 nieprzerwanie do 2010 roku. Impreza ta wyłaniała Indywidualnego Mistrza Świata na Żużlu. Na stadionie Polonii rozgrywano również Drużynowe oraz Indywidualne mistrzostwa Polski na żużlu, a Kryterium Asów Polskich Lig Żużlowych im. Mieczysława Połukarda co roku od 1982 tradycyjnie otwiera żużlowy sezon na polskich torach.

Z kolei w hali sportowo-widowiskowej Łuczniczka odbywały się m.in.:

• spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w siatkówce, zarówno męskiej, jak i żeńskiej, m.in. Ligi Światowej i Turnieju World Grand Prix,


• spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w koszykówce kobiet i mężczyzn,


• spotkania międzypaństwowe reprezentacji Polski w piłce ręcznej mężczyzn – eliminacyjne i towarzyskie,


• 
  Mistrzostwa Europy w Piłce Siatkowej Kobiet 2009,


• 
  Mistrzostwa Europy w Koszykówce Mężczyzn 2009,


• Mistrzostwa Europy Juniorów i Seniorów w Karate – Oyama IKF 2009,


• 
  Mistrzostwa Europy w Koszykówce Kobiet 2011,


• 
  Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 i inne.


• Mistrzostwa Świata Juniorów i Seniorów w Karate Shōtōkan – 2007 i 2016

Natomiast Artego Arena była miejscem następujących imprez:

• 
  Mistrzostwa Świata w Piłce Siatkowej Mężczyzn 2014 (hala rozgrzewkowa)


• I Mistrzostwa Świata w Zapasach U-23^[352] – 21-26 listopada 2017; uczestniczyło w nich 850 zawodników i zawodniczek z 54 państw, w tym 24 reprezentantów Polski^[353].

Międzynarodowe imprezy piłkarskie na stadionie Zawiszy Bydgoszcz:

• 10 międzypaństwowych meczów Reprezentacji Polski w piłce nożnej (od 1972 roku) - statystyki: 5-3-2; 17:9


• 1 mecz reprezentacji żeńskiej.


• 
  Mistrzostwa Europy U-21 w Piłce Nożnej 2017 - 3 mecze grupowe; Bydgoszcz była jednym z 6 miast-gospodarzy ME

Od 1992 na Brdzie w Bydgoszczy odbywa się Wielka Wioślarska o Puchar Brdy, w której od 2004 uczestniczą m.in. osady uniwersytetów brytyjskich Cambridge, Oxford, Henley^[354].

Obiekty sportowe |

Według opracowań Miejskiej Pracowni Urbanistycznej w 2012 r. na terenie Bydgoszczy znajdowało się 111 obiektów sportowych (nie uwzględniając sal gimnastycznych przy placówkach oświatowych), z czego 97 obiektów jest publicznie dostępnych^[247]. Do największych obiektów sportowych w Bydgoszczy należą^[247]:

• 
  Stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka (1957) o pojemności 21,5 tys. widzów, spełniający wymogi techniczno-organizacyjne PZPN, UEFA i FIFA, rozgrywa na nim mecze Zawisza Bydgoszcz, w latach 2005–2011 jako jedyny w Polsce spełniał normy lekkoatletyczne IAAF;


• 
  Hala Łuczniczka (2002) o pojemności 8,7 tys. widzów (w tym 6 tys. miejsc stałych); pełni funkcje sportowe, koncertowe i wystawiennicze; dysponuje m.in. boiskiem o wymiarach 53 × 33 m, kręgielnią, restauracją i klubem fitness, rozgrywają w niej mecze drużyny siatkarskie Łuczniczka Bydgoszcz i KS Pałac Bydgoszcz;


• 
  Stadion Miejski im. Marszałka Józefa Piłsudskiego (1924) o pojemności 20 tys. widzów; posiada boisko piłkarskie o wymiarach 105 × 66 m, otoczone torem żużlowym o długości 343 m, mecze rozgrywają na nim drużyny Polonii Bydgoszcz;


• 
  Artego Arena (2014) o pojemności 1,5 tys. widzów, miejsce rozgrywek ligowych bydgoskich koszykarek Artego Bydgoszcz i koszykarzy Astorii Bydgoszcz;


• 
  Tor regatowy (1920) długości 2 km w pobliżu ujścia Brdy do Wisły; najstarszy tor regatowy w Polsce, krajowe centrum sportów wodnych w okresie międzywojennym; organizowane są tu zawody krajowe i międzynarodowe w dyscyplinach: wioślarstwa, kajakarstwa, kajak-polo, żeglarstwa oraz dyscyplin motorowodnych i narciarstwa wodnego; na terenie obiektu znajduje się wieża startowa z zapleczem gastronomicznym i biurem prasowym, zawodnicy mają do dyspozycji pokoje wypoczynkowe, a trybuny mogą pomieścić około 1000 widzów.


• 
  Torbyd – otwarta w styczniu 2018 roku hala do uprawiania łyżwiarstwa i hokeja na lodzie
  

W mieście znajduje się 7 stadionów, 14 hal sportowych, 14 zespołów kortów tenisowych, 12 basenów krytych, 23 kompleksy Orlik 2012, 10 boisk wielofunkcyjnych, 2 boiska do piłki plażowej, 4 strzelnice, 5 przystani żeglarskich, 6 wioślarskich i 7 kajakarskich, 2 pola golfowe (dziewięciodołkowe), 2 skateparki, tor kartingowy (1017 m), tor speedrowerowy, tor łuczniczy, tor kajakarstwa górskiego i inne obiekty służące różnym dyscyplinom sportowym.

Stowarzyszenia sportowe |

W Bydgoszczy siedzibę posiada Polska Federacja Klubów Speedrowerowych, a ponadto znajdują się tu regionalne i okręgowe oddziały większości organizacji i stowarzyszeń sportowych, m.in. Kujawsko-Pomorski Związek Piłki Nożnej, Polski Związek Lekkiej Atletyki, Polski Związek Piłki Siatkowej, Polski Związek Koszykówki, Polski Związek Towarzystw Wioślarskich (w jego skład wchodzi 19 towarzystw, w tym: Bydgoskie Towarzystwo Wioślarskie, Bydgostia Bydgoszcz i Zawisza Bydgoszcz; w latach 1945–1950 do czasu przeniesienia wszystkich związków sportowych do Warszawy, w Bydgoszczy mieściła się centrala Polskiego Związku Towarzystw Wioślarskich^[355]), Polski Związek Kajakowy, Polski Związek Żeglarski, Polski Związek Tenisowy, Polski Związek Tenisa Stołowego, Polski Związek Zapaśniczy, Polski Związek Podnoszenia Ciężarów, Polski Związek Łuczniczy, Polski Związek Gimnastyczny, Polski Związek Hokeja na Trawie, Polski Związek Alpinizmu (Klub Wysokogórski w Bydgoszczy), Polski Związek Taekwondo Olimpijskiego, Polska Federacja Karate, Polski Związek Motorowy, Polski Związek Baseballu i Softballu, Polski Związek Brydża Sportowego, Polski Związek Wędkarski, Polski Związek Strzelectwa Sportowego, Polski Związek Kulturystyki i Fitness i inne

Polityka |

Samorząd |

 Osobny artykuł: Prezydenci Bydgoszczy.

Na czele Bydgoszczy (miasto na prawach powiatu) stoi Prezydent Miasta, Rafał Bruski. Wraz z 4 zastępcami stanowi on organ wykonawczy. Organem uchwałodawczym jest rada miasta składająca się z 31 radnych (na czele z przewodniczącym – Romanem Jasiakiewiczem). W czasach wcześniejszych funkcję tę pełnili m.in. (w czasie II wojny światowej) burmistrzowie, nadburmistrzowie czy Komisarz Miasta (niem. Stadtkommissar, w okresie międzywojennym) prezydenci miasta bądź krótko po odzyskaniu niepodległości, Komisarz Generalny. Przed 1920, gdy Bydgoszcz znajdowała się pod zaborem pruskim, w mieście władzę pełnili nadburmistrzowie (niem. Oberbürgmeister).

Ugrupowanie	Kadencja 2002-2006[356]	Kadencja 2006-2010[357]	Kadencja 2010-2014[358]	Kadencja 2014-2018[359]
Sojusz Lewicy Demokratycznej	16 (SLD-UP)	6 (LiD)	6	6 (SLD Lewica Razem)
Bydgoska Liga Rodzin Bogdana Dzakanowskiego	3	–	–	–
Liga Polskich Rodzin	3	–	–	–
Prawo i Sprawiedliwość	7	12	6	12
Bydgoskie Porozumienie Obywatelskie	2	–	–	–
Platforma Obywatelska	–	13	13	12
Konstanty Dombrowicz – Miasto dla Pokoleń	–	–	6	–
Porozumienie Dombrowicza	–	–	–	1

Bydgoszcz jest członkiem Unii Metropolii Polskich i Związku Miast Polskich oraz Stowarzyszenia Eurocities – zrzeszającego duże miasta europejskie. Od października 2007 działa Młodzieżowa Rada Miasta Bydgoszczy.

Parlamentarzyści |

Przedstawiciele mieszkańców do polskiego parlamentu są wybierani spośród kandydatów z okręgu wyborczego Bydgoszcz.

Posłowie do Sejmu RP posiadający biura poselskie w mieście:

Prawo i Sprawiedliwość: Ewa Kozanecka, Bartosz Kownacki, Piotr Król, Tomasz Latos, Łukasz Schreiber; Platforma Obywatelska: Teresa Piotrowska, Krzysztof Brejza, Paweł Olszewski, Zbigniew Pawłowicz; Kukiz’15: Paweł Skutecki; Nowoczesna: Michał Stasiński; Polskie Stronnictwo Ludowe: Eugeniusz Kłopotek

Senatorowie posiadający biura senatorskie w mieście:

Andrzej Kobiak (PO)

Posłowie do Parlamentu Europejskiego posiadający biura poselskie w mieście:

Janusz Zemke SLD, Tadeusz Zwiefka PO.

Placówki międzynarodowe |

 Zobacz więcej w artykule Urzędy konsularne w Polsce według miast, w sekcji Bydgoszcz.

W Bydgoszczy znajdują się następujące konsulaty honorowe:

• 
  Konsulat Honorowy Niemiec – od 24 lutego 2005 (Jarosław Włodzimierz Kuropatwiński).


• 
  Konsulat Honorowy Belgii – od 30 czerwca 2008 (Stanisław Wroński)^[360]
  


• 
  Konsulat Honorowy Czech – od 5 grudnia 2009 (Dariusz Zimny)^[361]
  


• 
  Konsulat Honorowy Ukrainy – od 6 lipca 2011 (Zbigniew Walczak)^[362], od 15 marca 2016 (Krzysztof Sikora)^[363]
  


• 
  Konsulat Honorowy Chorwacji – od 3 października 2011 (Henryk Maciejewski)^[364]
  


• 
  Konsulat Honorowy Węgier – od 16 maja 2013 (Marek Pietrzak)^[365][366]
  


• 
  Konsulat Honorowy Austrii – od 18 lipca 2014 (Krzysztof Wojtkowiak)^[367]
  


• 
  Konsulat Honorowy Słowacji – od 1 marca 2016 (Wiesław Cezary Olszewski)^[368]
  

Współpraca zagraniczna |

 Osobny artykuł: współpraca zagraniczna Bydgoszczy.

W 2006 r. Bydgoszcz miała podpisaną umowę o stosunkach partnerskich z 12 miastami na 3 kontynentach: 2 azjatyckimi (Ningbo i Pawłodar), 2 północnoamerykańskimi (Hartford i Tempe) oraz 8 europejskimi (Czerkasy, Kragujevac, Krzemieńczuk, Mannheim, Patras, Perth, Reggio Emilia, Wilhelmshaven)^[369][370].

Współpraca z włoskim Reggio Emilia rozpoczęła się już na początku lat 60. (umowę podpisano w 1962 roku), natomiast z serbskim (ówcześnie jugosłowiańskim) Kragujevacem na początku 70. (umowa z 1971). Te dwa miasta „od wieków” współpracują z Bydgoszczą, jednakże na początku lat 90. miasto podpisało zaczęło podpisywać umowy partnerskie z kolejnymi miastami: 1991 Mannheim, 1992 Tempe, 1996 Hartford, 1997 Pawłodar, 1998 Perth, 2000 Czerkasy, 2004 Krzemieńczuk i Patras, 2005 Ningbo oraz Wilhelmshaven 2006, które przez wiele lat łączył z Bydgoszczą status miast zaprzyjaźnionych.

Poza tym Bydgoszcz jest zaprzyjaźniona z 4 europejskimi miastami.

Miasta partnerskie Bydgoszczy |

Miasta partnerskie
Miasto	Kraj	Data podpisania umowy
Czerkasy	Ukraina	13.09.2000
Hartford	USA	30.09.1996
Kragujevac	Serbia	23.07.1971
Krzemieńczuk	Ukraina	30.06.2004
Mannheim	Niemcy	26.11.1991
Ningbo	Chiny	28.12.2005
Patras	Grecja	8.10.2004
Pawłodar	Kazachstan	10.04.1997
Swansea	Wielka Brytania
Perth	Wielka Brytania	9.05.1998
Pitești	Rumunia	22.06.2007
Reggio Emilia	Włochy	12.04.1962
Wilhelmshaven	Niemcy	19.04.2006
Miasta zaprzyjaźnione
Arvika	Szwecja
Eindhoven	Holandia
Grenada	Hiszpania
Tuluza	Francja

Legendy i przypowieści związane z Bydgoszczą |

Istnieje sporo legend i podań o Bydgoszczy, m.in.:

• Legenda o powstaniu Bydgoszczy „Dwaj bracia Byd i Gost”^[371]
  


• „Legenda o herbie”


• „Legenda o bydgoskiej Łysej Górze”


• „Bartodzieje Bartłomiejami stoi”^[372]
  


• „Legenda o bydgoskim diabełku Węgliszku”


• „Jak Bocianowo z bocianiska powstało”


• „O Angelice, córce rycerza Carolusa”


• „Legenda o Wyspie Wisielca”

Legendy o Bydgoszczy i panu Twardowskim (według legendy szlachcic Twardowski mieszkał w Bydgoszczy)^[373]:

• „Pan Twardowski i burmistrza Słomki odmłodzenie”


• „W roku pańskim 1560”


• „Na kogutach siedząc”


• „Dziewięć groszy”

Ludzie związani z Bydgoszczą |

 Z tym tematem związana jest kategoria: Ludzie związani z Bydgoszczą.

Honorowi obywatele Bydgoszczy |

 Osobny artykuł: Honorowi Obywatele Miasta Bydgoszczy.

Do 2014 miano Honorowego Obywatela Miasta Bydgoszczy otrzymały 34 osoby, z tego 16 podczas zaboru pruskiego, 3 w dwudziestoleciu międzywojennym, 1 podczas okupacji hitlerowskiej, a pozostałe po 1945 roku. Po 1990 roku Honorowymi Obywatelami zostali: Tadeusz Nowakowski, Andrzej Szwalbe, Teresa Ciepły, Jan Paweł II, Primo Nebiolo, Jerzy Hoffman, Irena Szewińska, Zdzisław Lipiński, Rajmund Kuczma, Krzysztof Penderecki, Henryk Muszyński, Felicja Gwincińska, Piotr Paleczny, Eleonora Harendarska.

Urodzeni w Bydgoszczy |

• 
  Wojciech z Bydgoszczy (zm. 1508) biskup sufragan poznański
  


• 
  Bartłomiej z Bydgoszczy (1480-1548) bernardyn, leksykograf, autor pierwszego słownika łacińsko-polskiego


• 
  Maksymilian Piotrowski (1813-1875) polski malarz, profesor Akademii Sztuk Pięknych w Królewcu
  


• 
  Louis Jacobsohn-Lask (1863-1940) niemiecki neurolog i neuroanatom
  


• 
  Walter Leistikow (1865-1908) niemiecki malarz i grafik, założyciel Berlińskiej Secesji
  


• 
  Kurt Tank (1898-1983) niemiecki inżynier i konstruktor lotniczy


• 
  Marian Rejewski – (1905-1980) matematyk, złamał niemiecką Enigmę
  


• 
  Ola Obarska (1910-1994) aktorka, śpiewaczka operetkowa
  


• 
  Leonard Pietraszak (1936) aktor


• 
  Bohdan Butenko (1931) polski rysownik i grafik


• 
  Jan Rulewski (1944) polityk, uczestnik wydarzeń bydgoskich (1981)


• 
  Jan Kulczyk (1950-2015) biznesmen


• 
  Jan Krzysztof Bielecki (1951) premier Polski


• 
  Mieczysław Cieniuch (1951) generał SZ RP, dyplomata


• 
  Grażyna Szapołowska (1953) aktorka


• 
  Zbigniew Boniek (1956) piłkarz, prezes PZPN
  


• 
  Stefan Majewski (1956) piłkarz


• 
  Jarosław Żamojda (1960) reżyser


• 
  Radosław Sikorski (1963) minister obrony narodowej, minister spraw zagranicznych, marszałek Sejmu RP


• 
  Marek Leśniewski (1963) kolarz, wielokrotny mistrz Polski, świata i igrzysk olimpijskich (1988), zwycięzca Tour de Pologne (1985)


• 
  Alicja Pęczak (1970), pływaczka, wielokrotna medalistka ME i MŚ, wielokrotna mistrzyni Europy na basenie 25 m


• 
  Krzysztof Herdzin (1970) muzyk


• 
  Jarosław Pijarowski (1971) twórca awangardowy


• 
  Tomasz Gollob (1971) żużlowiec, siedmiokrotny mistrz świata na żużlu


• 
  Tomasz Sekielski (1974) dziennikarz


• 
  Paulina Chylewska (1978) dziennikarka


• 
  Michał Winiarski (1983) siatkarz, mistrz świata (2014)


• 
  Beata Mikołajczyk (1985) dwukrotna medalistka olimpijska (srebro Pekin 2008, brąz Londyn 2012)


• 
  Paweł Wojciechowski (1989) mistrz świata w skoku o tyczce (2011)


• 
  Pawbeats (1990) producent muzyczny, kompozytor, instrumentalista

Związani z Bydgoszczą |

• 
  Jerzy Ossoliński (1595-1650) marszałek Sejmu, kanclerz wielki koronny
  


• 
  Józef Wybicki (1747-1822) polityk, autor słów polskiego hymnu narodowego
  


• 
  Leon Wyczółkowski (1852-1936) malarz, przedstawiciel Młodej Polski
  


• 
  Karol Szymanowski (1882-1937) kompozytor


• 
  Claire Dux (1885-1967) śpiewaczka operowa, sportretował ją Salvador Dali
  


• 
  Pola Negri (1897-1987) międzynarodowa gwiazda kina niemego
  


• 
  Jeremi Przybora (1915-2004) poeta, satyryk, współtwórca telewizyjnego Kabaretu Starszych Panów
  


• 
  Tadeusz Nowakowski (1917-1996) długoletni redaktor Rozgłośni Polskiej Radia Wolna Europa
  


• 
  Leon Niemczyk (1923-2006) aktor


• 
  Jerzy Hoffman (1932) reżyser, twórca adaptacji Trylogii Sienkiewicza
  


• 
  Irena Santor (1934) piosenkarka, solistka zespołu Mazowsze
  


• 
  Jan Nowicki (1939) aktor


• 
  Jerzy Wróblewski (1941-1991) rysownik komiksów m.in. Kapitana Żbika
  


• 
  Adrianna Biedrzyńska (1962) aktorka

Uwagi |

Przypisy |

Bibliografia |

• Zenon Klemensiewicz: Gramatyka historyczna języka polskiego. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981, s. 226. ISBN 83-01-00995-0.


• Wiesław Wydra: Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543. Wrocław: Ossolineum, 1984. ISBN 83-04-01568-4.


• J.C. Muller: Bollständiges geographisch-statistisch-topographisches Wörterbuch des preußischen Staates Erster band A-E. Erfurt: J.E. Muller Buchhandlung, 1835.


• 
  Historia Bydgoszczy, 1991, Warszawa-Poznań, PWN, ​ISBN 83-01-06666-0​.


• Jeleniewski Marek K., Bydgoskie wybory, Wydawnictwo POZKAL, Inowrocław 1994.


• Jeleniewski Marek K., Życie społeczno-polityczne XX-lecia międzywojennego w świetle polskiej prasy w Bydgoszczy, Wydawnictwo Uniwersytetu Kazimierza Wielkiego, Bydgoszcz 2012.


• Jeleniewski Marek K., Z biegiem lat z biegiem Brdy, Wydawnictwo Margrafsen, Bydgoszcz 2003.


• 
  Janusz Umiński, 2004, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Uczelniane WPSTiH, ​ISBN 83-914008-7-5​.


• 
  Janusz Umiński, 1996, Bydgoszcz przewodnik, Bydgoszcz, Wyd. Regionalny Oddział PTTK „Szlak Brdy w Bydgoszczy”, ​ISBN 83-905282-0-7​.


• 
  Matthias Blazek, 2012, „Wie bist du wunderschön!” Westpreußen (Prusy Zachodnie) – Das Land an der unteren Weichsel, ibidem, Stuttgart, ​ISBN 978-3-8382-0357-7​, s. 73, 92.

Linki zewnętrzne |

Informacje w projektach siostrzanych

Multimedia w Wikimedia Commons

Cytaty w Wikicytatach

Wiadomości w Wikinews

Definicje słownikowe w Wikisłowniku

• Oficjalna strona internetowa miasta


• Bydgoskie Centrum Informacji


• 
  Bydgoszcz w Słowniku geograficznym Królestwa Polskiego. T. I: Aa – Dereneczna. Warszawa 1880.

p • d • e Województwo kujawsko-pomorskie Miasta na prawach powiatu Bydgoszcz (siedziba wojewody) • Grudziądz • Toruń (siedziba sejmiku) • Włocławek Powiaty aleksandrowski • brodnicki • bydgoski • chełmiński • golubsko-dobrzyński • grudziądzki • inowrocławski • lipnowski • mogileński • nakielski • radziejowski • rypiński • sępoleński • świecki • toruński • tucholski • wąbrzeski • włocławski • żniński Inne zagadnienia Podział administracyjny • Herb • Flaga

p • d • e Podział administracyjny Polski Województwa dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Siedziby wojewodów i sejmików Białystok • Bydgoszcz • Gdańsk • Gorzów Wielkopolski • Katowice • Kielce • Kraków • Lublin • Łódź • Olsztyn • Opole • Poznań • Rzeszów • Szczecin • Toruń • Warszawa • Wrocław • Zielona Góra Podziały administracyjne województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Herby województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Flagi województw dolnośląskie • kujawsko-pomorskie • lubelskie • lubuskie • łódzkie • małopolskie • mazowieckie • opolskie • podkarpackie • podlaskie • pomorskie • śląskie • świętokrzyskie • warmińsko-mazurskie • wielkopolskie • zachodniopomorskie Województwa proponowane staropolskie • środkowopolskie • środkowopomorskie • Warszawa Inne jednostki podziału powiaty • gminy

p • d • e Miasta województwa kujawsko-pomorskiego Miasta na prawach powiatu Bydgoszcz • Grudziądz • Toruń • Włocławek Miasta powiatowe Aleksandrów Kujawski • Brodnica • Chełmno • Golub-Dobrzyń • Inowrocław • Lipno • Mogilno • Nakło nad Notecią • Radziejów • Rypin • Sępólno Krajeńskie • Tuchola • Wąbrzeźno • Świecie • Żnin Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców Barcin • Brześć Kujawski • Chodecz • Dobrzyń nad Wisłą • Gniewkowo • Górzno • Izbica Kujawska • Jabłonowo Pomorskie • Janowiec Wielkopolski • Kamień Krajeński • Kcynia • Kowal • Kowalewo Pomorskie • Lubień Kujawski • Lubraniec • Łabiszyn • Łasin • Mrocza • Nieszawa • Nowe • Pakość • Piotrków Kujawski • Radzyń Chełmiński • Skępe • Strzelno • Więcbork Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców Chełmża • Ciechocinek • Janikowo • Koronowo • Kruszwica • Solec Kujawski • Szubin

p • d • e Miejsca obrad sejmów I Rzeczypospolitej Korona Królestwa Polskiego Bydgoszcz • Lublin • Parczew • Piotrków • Radom • Sandomierz (sejmik generalny przy królu) • Warszawa Rzeczpospolita Grodno • Toruń • Warszawa

Historyczna przynależność administracyjna Bydgoszczy p • d • e Województwo pomorskie (II Rzeczpospolita) miasto wojewódzkie – Toruń Powiaty miejskie Toruń (od 1928) • Bydgoszcz (od 1938) • Gdynia (od 1929) • Grudziądz (od 1928) • Inowrocław (od 1938) Powiaty ziemskie brodnicki • bydgoski (od 1938) • chełmiński • chojnicki • działdowski (do 1939) • gniewski (do 1932) • grudziądzki • inowrocławski (od 1938) • kartuski • kościerski • lubawski • lipnowski (od 1938) • morski (od 1927) • nieszawski (od 1938) • pucki (do 1926) • rypiński (od 1938) • sępoleński • starogardzki • szubiński (od 1938) • świecki • tczewski • toruński • tucholski • wąbrzeski • wejherowski (do 1928) • włocławski (od 1938) • wyrzyski (od 1938) p • d • e Województwo poznańskie (II Rzeczpospolita) miasto wojewódzkie – Poznań Powiaty miejskie Poznań • Bydgoszcz (do 1938) • Gniezno (od 1928) • Inowrocław (1928-38) Powiaty ziemskie bydgoski (do 1938) • chodzieski • czarnkowski • gnieźnieński • gostyński • grodziski (do 1932) • inowrocławski (do 1938) • jarociński • kaliski (od 1938) • kępiński • kolski (od 1938) • koniński (od 1938) • koźmiński (do 1932) • kościański • krotoszyński • leszczyński • międzychodzki • mogileński • nowotomyski • obornicki • odolanowski (do 1932) • ostrowski • ostrzeszowski (do 1932) • pleszewski (do 1932) • poznański (od 1925) • poznański wschodni (do 1924) • poznański zachodni (do 1924) • rawicki • strzelneński (do 1932) • szamotulski • szubiński (do 1938) • śmigielski (do 1932) • średzki • śremski • turecki (od 1938) • wągrowiecki • witkowski (do 1927) • wolsztyński • wyrzyski (do 1938) • wrzesiński • żniński p • d • e Podział administracyjny Okręgu Gdańsk-Prusy Zachodnie Rejencja bydgoska Powiaty miejskie Bromberg • Thorn Powiaty ziemskie Bromberg • Kulm (Weichsel) • Schwetz (Westpr.) • Thorn • Tuchel • Wirsitz • Zempelburg Rejencja gdańska Powiaty miejskie Danzig • Elbing • Gotenhafen • Zoppot Powiaty ziemskie Berent • Danzig • Dirschau • Elbing • Großes Werder • Karthaus (Westpr.) • Konitz • Neustadt (Westpr.) • Preußisch Stargard Rejencja kwidzyńska Powiaty miejskie Graudenz Powiaty ziemskie Briesen (Westpr.) • Graudenz • Leipe • Marienburg (Westpr.) • Marienwerder • Neumark • Rippin • Rosenberg i. Westpr. • Strasburg (Westpr.) • Stuhm p • d • e Województwo bydgoskie (1975–1998) Siedziba województwa – Bydgoszcz Miejscowości o statusie miasta (1975–1998) Barcin • Brusy (od 1988) • Bydgoszcz • Chojnice • Czersk • Gniewkowo • Inowrocław • Janikowo • Janowiec Wielkopolski • Kamień Krajeński • Kcynia • Koronowo • Kruszwica • Łabiszyn • Mogilno • Mrocza • Nakło nad Notecią • Nowe • Pakość • Sępólno Krajeńskie • Solec Kujawski • Strzelno • Szubin • Świecie • Trzemeszno • Tuchola • Więcbork • Żnin „Miasta” (1975–1991) / Gminy miejskie (1991/92–1998) Barcin (do 1991ab) • Brusy (1988-91ab) • Bydgoszcz • Chojnice • Czersk (do 1991ab) • Gniewkowo (do 1991ab) • Inowrocław • Janikowo (do 1991a (1976-91) b) • Janowiec Wielkopolski (do 1991ab) • Kamień Krajeński (do 1991ab) • Kcynia (do 1991ab) • Koronowo (do 1991ab) • Kruszwica (do 1991ab) • Łabiszyn (do 1991ab) • Mogilno (do 1991ab) • Mrocza (do 1991ab) • Nakło nad Notecią (do 1991ab) • Nowe (do 1991ab) • Pakość (do 1991ab) • Sępólno Krajeńskie (do 1991ab) • Solec Kujawski (do 1991ab) • Strzelno (do 1991ab) • Szubin (do 1991ab) • Świecie (do 1991ab) • Trzemeszno (do 1991ab) • Tuchola (do 1991ab) • Więcbork (do 1991ab) • Żnin (do 1991ab) Gminy miejsko-wiejskieab (1991/92–1998) Barcin • Brusy • Czersk • Gniewkowo • Janikowo • Janowiec Wielkopolski • Kamień Krajeński • Kcynia • Koronowo • Kruszwica • Łabiszyn • Mogilno • Mrocza • Nakło nad Notecią • Nowe • Pakość • Sępólno Krajeńskie • Solec Kujawski • Strzelno • Szubin • Świecie • Trzemeszno • Tuchola • Więcbork • Żnin „Gminy” (1975–1991) / Gminy wiejskie (1991/92–1998) Barcin (do 1991ab) • Białe Błota • Brusy (do 1991ab) • Bukowiec • Cekcyn • Chełmce (do 1976) • Chojnice • Czersk (do 1991ab) • Dąbrowa • Dąbrowa Biskupia • Dąbrowa Chełmińska • Dobrcz • Dragacz • Drzycim • Gąsawa • Gębice (do 1976) • Gniewkowo (do 1991ab) • Gorzyce (do 1976) • Gostycyn • Inowrocław • Janikowo (1976-91ab) • Janowiec (Wielkopolskid) (do 1991ab) • Jeziora Wielkie • Jeżewo • Kamień Krajeński (do 1991ab) • Kcynia (do 1991ab) • Kęsowo • Koronowo (do 1991ab) • Kruszwica (do 1991ab) • Lniano • Lubiewo • Łabiszyn (do 1991ab) • Mogilno (do 1991ab) • Mrocza (do 1991ab) • Nakło nad Notecią (do 1991ab) • Nowa Wieś Wielka • Nowe (do 1991ab) • Ogorzeliny (do 1976) • Osie • Osielsko • Pakość (do 1991ab) • Pruszcz • Rogowo • Rojewo • Rytel (do 1976) • Sadki • Serock (do 1976) • Sępólno Krajeńskie (do 1991ab) • Sicienko • Solec Kujawski (do 1991ab) • Sośno • Strzelno (do 1991ab) • Szubin (do 1991ab) • Ślesin (do 1976) • Śliwice • Świecie (do 1991ab) • Trzemeszno (do 1991ab) • Tuchola (do 1991ab) • Warlubie • Więcbork (do 1991ab) • Złotniki Kujawskie • Żnin (do 1991ab) Legenda a) Do 1991, miasto i jednoimienna gmina posiadały wspólne organa, mimo że stanowiły odrębne jednostki administracyjne; b) Na przełomie 1991/92, miasto i jednoimienną gminę (posiadające wspólne organa) formalnie połączono w jedną gminę miejsko-wiejską; c) Na przełomie 1991/92, formalnie rozdzielono wspólne organa dla miasta i jednoimiennej gminy; d) 1 I 1992 zmiana nazwy gminy: Janowiec → Janowiec Wielkopolski.